Był rok 1926. Mieszkańcy otrząśniętych po zawierusze I wojny światowej miejscowości: Wielkie Piekary, Szarlej, Brzozowice, Kamień, Kozłowa Góra, Brzeziny Śląskie, Józefka i Dąbrówka Wielka nie wiedzieli jeszcze, że z biegiem lat wspólnie utworzą jeden trwały organizm miejski. Nie wiedzieli również, że po 94 latach, dzięki nowoczesnym technologiom współcześni mieszkańcy miasta, z wypiekami na twarzy, będą odkrywać pożółkłe strony największej na świecie kartki z życzeniami, którą stworzyli razem z 5 milionami swoich rodaków, z okazji 150. rocznicy ogłoszenia amerykańskiej Deklaracji Niepodległości.
Czy słyszeliście kiedykolwiek o „Deklaracji Podziwu i Przyjaźni dla Stanów Zjednoczonych”? Czy zastanawialiście się ilu mieszkańców miejscowości wchodzących obecnie w skład Piekar Śląskich pozostawiło tam swój trwały ślad? Jeśli dwukrotnie odpowiedzieliście przecząco, ten artykuł jest właśnie dla Was.
„Deklaracja Podziwu i Przyjaźni dla Stanów Zjednoczonych” (ang. „Polish Declarations of Admiration and Friendship for the United States”) to, składająca się z 111 tomów i 31394 stron, księga pamiątkowa 5,5 miliona podpisów ówczesnych mieszkańców II Rzeczpospolitej Polskiej (Polaków, Żydów, Ukraińców i Niemców), złożonych między kwietniem a lipcem 1926 roku.
Zorganizowana na masową skalę akcja, została zainicjowana między innymi dzięki staraniom Ignacego Paderewskiego oraz Leopolda Kotnowskiego, prezesa Amerykańsko-Polskiej Izby Handlowo-Przemysłowej (American-Polish Chamber of Commerce and Industry in Poland). Odrodzona Polska postanowiła wyrazić swoją wdzięczność USA, które uznały polską państwowość jako konieczny warunek nowego porządku w Europie, a także udzieliły Polsce wsparcia materialnego o wartości około 200 milionów dolarów.
W 1926 roku polska delegacja zawiozła do Waszyngtonu i złożyła na ręce prezydenta Calvina Coolidge'a wspomniane 111 tomów. Później oryginał trafił do Biblioteki Kongresu USA i przez kolejne dziesięciolecia pozostawał w cieniu zamrożonych stosunków dyplomatycznych obu krajów w trakcie „zimnej wojny”. W połowie lat 90. odkryli je, mający polskie korzenie, pracownicy największej biblioteki na świecie. Dzięki nowym technologiom cyfrowym wszystkie księgi zostały poddane digitalizacji i dostępne są dla każdego bez żadnych ograniczeń.
Można powiedzieć, że dzięki temu dokumentowi powstał unikatowy portret zbiorowy wielonarodowego społeczeństwa II RP, mimo trwającego w kraju zamętu politycznego, spowodowanego zamachem majowym. W przypadku „Deklaracji” wola zbiorowej wdzięczności dla wielkiego mocarstwa była jednak silniejsza od wewnętrznych podziałów politycznych, ponieważ w księdze znalazły się pozdrowienia i podpisy przedstawicieli wszystkich szczebli władz II Rzeczypospolitej, na czele z prezydentem Ignacym Mościckim, premierem Kazimierzem Bartlem, posłami, senatorami, duchownymi, wojskowymi, przedsiębiorcami i naukowcami, niezależnie od poglądów, pochodzenia i barw politycznych.
Największą grupę podpisów stanowią jednak społeczności szkolne (grona pedagogiczne i uczniowie), które czasami rywalizowały w oryginalności składanych życzeń, mając do dyspozycji zazwyczaj tylko jedną lub dwie strony. W zależności od pomysłowości kadry i uczniów, wypełniane przez nich karty wdzięczności zawierały mniej lub bardziej staranne wpisy, ozdabiane ilustracjami, fikuśnymi charakterami pisma, wierszykami, pieczęciami a czasem fotografiami i kartami pocztowymi.
Do wielkiej akcji dołączyli również mieszkańcy polskiej części Górnego Śląska, w tym z powiatu świętochłowickiego i wszystkich miejscowości wchodzących w skład dzisiejszych Piekar Śląskich: Wielkich Piekar, Szarleja, Brzozowic, Kamienia, Kozłowej Góry, Brzezin Śląskich, Józefki i Dąbrówki Wielkiej. Przyjrzyjmy się im bliżej, by lepiej poznać naszych bliskich, uczniów ówczesnych szkół, dawnych mieszkańców miejscowości.
(Uwaga: zdjęcia powiększa się, po ich otwarciu, klikając w ikonę znajdująca się w prawym górnym rogu)
Na kartach „Deklaracji Podziwu i Przyjaźni dla Stanów Zjednoczonych” znajdziemy wpisy nauczycieli i uczniów 14 przedwojennych szkół położonych na terenie dzisiejszych Piekar Śląskich. Piekarskie szkoły powszechne znalazły się w tomie 13, a gimnazja w tomie 7. Łącznie odnajdziemy tam kilka tysięcy nazwisk związanych z piekarską ziemią. Podpisy zostały złożone pomiędzy 18 a 22 maja 1926 roku.
Wielkie Piekary:
- 8-klasowa Szkoła Powszechna im. Karola Miarki w Wielkich Piekarach
- 8-klasowa Szkoła Powszechna im. ks. Ficka w Wielkich Piekarach
- 7-klasowa Szkoła Powszechna im. ks. Damrota w Wielkich Piekarach
- 2-klasowa Szkoła Mniejszości w Piekarach Wielkich
(Uwaga: zdjęcia powiększa się, po ich otwarciu, klikając w ikonę znajdująca się w prawym górnym rogu)
Szarlej:
- 8-klasowa Szkoła Powszechna w Szarleju I (Katolicka Szkoła Powszechna I-sza w Szarleju)
- 8-klasowa Szkoła Powszechna w Szarleju II (Katolicka Szkoła Powszechna II w Szarleju)
- Gimnazjum Komunalne w Szarleju
(Uwaga: zdjęcia powiększa się, po ich otwarciu, klikając w ikonę znajdująca się w prawym górnym rogu)
Brzeziny Śląskie:
- 8-klasowa Szkoła Powszechna I w Brzezinach Śl. (Katolicka Szkoła Ludowa w Brzezinach Śl.)
- II Szkoła Powszechna w Brzezinach Śląskich
(Uwaga: zdjęcia powiększa się, po ich otwarciu, klikając w ikonę znajdująca się w prawym górnym rogu)
Kamień:
- 7-klasowa Szkoła Powszechna w Kamieniu
(Uwaga: zdjęcia powiększa się, po ich otwarciu, klikając w ikonę znajdująca się w prawym górnym rogu)
Brzozowice:
- Katolicka Szkoła Powszechna w Brzozowicach
(Uwaga: zdjęcia powiększa się, po ich otwarciu, klikając w ikonę znajdująca się w prawym górnym rogu)
Kozłowa Góra:
- 6-klasowa Szkoła Powszechna w Kozłowej Górze
(Uwaga: zdjęcia powiększa się, po ich otwarciu, klikając w ikonę znajdująca się w prawym górnym rogu)
Dąbrówka Wielka:
- 7-klasowa Szkoła Powszechna im. Karola Miarki w Dąbrowce Wielkiej
(Uwaga: zdjęcia powiększa się, po ich otwarciu, klikając w ikonę znajdująca się w prawym górnym rogu)
Józefka:
- 2-klasowa Szkoła Powszechna im. Adama Mickiewicza w Józefce
(Uwaga: zdjęcia powiększa się, po ich otwarciu, klikając w ikonę znajdująca się w prawym górnym rogu)
Spoglądając na piekarskie karty „Deklaracji Podziwu i Przyjaźni dla Stanów Zjednoczonych” można zauważyć, że obowiązywała w nich dwojaka metodologia dodawania wpisów. Niektóre szkoły przyjęły metodę opartą na zasadzie czytelności i estetyki. Ten kto miał ładny charakter pisma uzupełniał księgę za całą klasę i był to najprawdopodobniej gospodarz klasy lub nauczyciel. W innych przypadkach dopuszczano do pióra wszystkich uczniów z poszczególnych klas i z czytelnością takich zapisów bywało już różnie. Nie chodziło tu jednak o kunszt kaligraficzny, ale chęć przypodobania się wielkiemu mocarstwu z drugiego końca świata, a dla niektórych pewnie zwyczajną atrakcją lub zabawą.
Przeglądając to wyjątkowe w skali świata rękopiśmienne dzieło, natrafimy na wiele nazwisk, które obecnie możemy spotkać wśród mieszkańców naszego regionu np.: Opara, Rabsztyn, Ludyga, Franielczyk, Czempiel, Świder, Piec, Dyszy, Wanot, Polaczek, Musialik, Żydek, Lasok itp. Karty deklaracji są swoistym spisem uczącej się „dziatwy” ziemi piekarskiej w tamtym okresie. Na ich podstawie możemy również zaobserwować strukturę narodowościową międzywojennych Piekar, w których mimo przyłączenia tej części Śląska do Polski, mieszkała pewna grupa obywateli niemieckich. Dzieci w wieku szkolnym uczyły się w piekarskich szkołach w klasach przeznaczonych dla mniejszości językowej.
Bez wątpienia za każdą z tych kilku tysięcy osób kryje się jakiś życiorys. Dokładna analiza dokumentu z pewnością pozwoliłaby na identyfikację wielu znanych piekarzan, którzy zapisali się w annałach historii. Zajęcie to jest jednak bardzo czasochłonne i wymaga prowadzenia badań porównawczych, ale przeglądając pobieżnie księgę znajdziemy w niej między innymi nazwiska takich osób jak: Jan Skolik (1913-1942) – ur. w Brzezinach Śląskich, harcerz, ofiara hitlerowskiego terroru; Hubert Skolik (1913-1986) – ur. w Kozłowej Górze, piłkarz, trener, więzień Auschwitz-Birkenau; Eryk Wróbel (1912-1990) – ur. w Niemieckich Piekarach, porucznik WP, prezes i kronikarz chóru „Cecylia”; Józef Pindur (1904-1982) nauczyciel szkoły w Brzezinach Śląskich, w latach 1933-1938 jej kierownik, więzień obozów koncentracyjnych Dachau i Mauthausen-Gusen, radny Miejskiej Rady Narodowej.
To tylko kilka przykładów zidentyfikowanych życiorysów, po bardzo krótkich i powierzchownych poszukiwaniach. Nie ulega wątpliwości, że większość piekarzan obecnie żyjących, niezależnie z której dzielnicy się wywodzi, znajdzie tam swoich przodków. Jeśli chcemy sprawdzić czy nasi pradziadkowie, dziadkowie lub rodzice figurują w tej księdze, najlepiej odwiedzić stronę internetową projektu „Nieskończenie Niepodległa – Ludzie” www.polska1926.pl. Znajdziemy tam, nie tylko „gołe” skany ksiąg, ale także stale rozbudowywaną bazę danych wraz z zaawansowanym aparatem informacyjno-wyszukiwawczym. Możemy przeszukiwać księgi według wielu kryteriów takich jak: nazwa instytucji, rodzaj instytucji, miejscowość, powiat, województwo, imię, nazwisko, data urodzenia, data śmierci. W tej chwili odczytanych zostało blisko 400 tysięcy podpisów, zidentyfikowane zostały 92 osoby, zanotowano 11127 miejscowości. Jeśli przeglądanie 111 tomów będzie zbyt ambitnym wyzwaniem, warto zajrzeć do Śląskiej Biblioteki Cyfrowej, w której Izba Regionalna w Piekarach Śląskich opublikowała skany obejmujące tylko miejscowości znajdujące się w obrębie dzisiejszego miasta. Z pewnością ułatwi to szybkie odnalezienie szkół, które leżą w obrębie naszych poszukiwań: https://www.sbc.org.pl/dlibra/publication/451664/edition/423829/content
Łukasz Żywulski 2020
Źródła:
https://www.loc.gov/collections/polish-declarations/?sb=shelf-id
https://culture.pl/pl/artykul/polska-deklaracja-o-podziwie-i-przyjazni-dla-stanow-zjednoczonych
https://www.sbc.org.pl/dlibra/publication/451664/edition/423829/content