"Dom Strzelca" w Brzozowicach-Kamieniu

"Dom Strzelca" to bez wątpienia jeden z najciekawszych obiektów bojowych znajdujących się na terenie Piekar Śląskich. Zapraszamy do zapoznania się z jego historią i skonfrontowania jej z teraźniejszością - tym bardziej, że schron jest udostępniony do zwiedzania. Tekst Maćka Wszelakiego z projektu www.fortecznik.pl

Fot. 01 Archiwalne zdjęcie przedstawiające Dom Strzelca, wykonane w okresie przebudowy budynku w 1941-1943. Źródło: ze zbiorów Waldemara Machonia. 

 

W dzisiejszych czasach powstaje wiele publikacji i opracowań o schronach Obszaru Warownego Śląsk, mimo to, schron w budynku należącym dawniej do Związku Strzeleckiego “Strzelec" w Piekarach Śląskich nie został nigdy w pełni opisany. W mojej ocenie obiekt jest ciekawy pod względem konstrukcji, jego historii oraz z tego względu że jest przykładem wspólnego działania Wojska Polskiego oraz organizacji paramilitarnej, przy budowie obiektu przeznaczonego de facto do działań bojowych.

Czym był jednak Związek Strzelecki i z jakiego powodu mówi się “Schron w Domu Strzelca"? Po pierwszej wojnie światowej został powołany na nowo Związek Strzelecki, nawiązujący do tradycji organizacji działającej w latach 1910-14. Związek podlegał bezpośrednio pod Ministerstwo Spraw Wojskowych. Była to paramilitarna organizacja, której głównym założeniem było zrzeszanie młodzieży, z którą to organizacja mogła prowadzić działania w zakresie wychowania fizycznego i przysposobieniem wojskowym. Związek Strzelecki “Strzelec" był jedną z większych organizacji paramilitarnych okresu Dwudziestolecia Międzywojennego. W 1938 roku Związek podzielony był na 13 głównych okręgów i 7 podokręgów. Do momentu wybuchu wojny organizacja zrzeszała w swych szeregach ok 500 tysięcy członków. W prowadzonej działalności kulturowo-oświatowej przez Związek znaczącą rolę odgrywały domy strzeleckie oraz świetlice strzeleckie, w których mogły odbywać się zajęcia i spotkania młodzieży. Te pierwsze powstawały znacznie rzadziej ze względu na duży koszt budowy. Przykładowo, w 1933 Związek Strzelecki dysponował jedynie 44 domami w całym kraju. Natomiast w 1938 roku było to już odpowiednio 193 oddanych do użytku i 138 kolejnych w budowie.¹

17 grudnia 1937 roku Związek Strzelecki kupił parcelę nr 2422² przy ulicy Karola Miarki (obecna ul. Długosza) w gminie wiejskiej Brzozowice-Kamień, współcześnie dzielnicy Piekar Śląskich w celu rozpoczęcia na jej terenie budowy “domu strzeleckiego", który miał być wykorzystany na cele statutowe organizacji. Ze względu na to że planowany budynek miał powstać w strefie przygranicznej, zdecydowano zaprojektować i wybudować budynek razem ze schronem p.gaz (przeciwgazowym). Szansę wzmocnienia Łącznikowego Punku Oporu Kamień³ w całej sytuacji zauważył Inspektor armii Gen. Dywizji Leon Berbecki, który uważał za słuszne włączenie obiektu do wybudowanych wcześniej w tej okolicy fortyfikacji. Dlatego też zapadła decyzja o potrzebie budowy schronu bojowego w miejsce biernego p.gaz.

Budynek nie został ukończony do dnia 1 września 1939⁴, ten fakt jest pomijany przez wiele osób opisujących tę budowle, którzy podchodzą do współcześnie istniejącej konstrukcji jako dokonanej na dzień 1 września i błędnie opisują wykorzystanie pomieszczeń w przyziemiu całego budynku, co prowadzi do zakłamania historii obiektu. Przedstawiony fakt wynika z dokumentów archiwalnych z okresu okupacji, kiedy budynek domu strzelca był wykończony w celu oddania go do użytku, a także z dokumentów powojennych.

Dom Strzelca jest jednopiętrowym budynkiem z użytkowym poddaszem i podpiwniczeniem, który został zbudowany na planie prostokąta o wymiarach 11.5 x 15 [m]. W wysokiej piwnicy zlokalizowano pomieszczenia o przeznaczeniu najprawdopodobniej magazynowym i gospodarczym oraz schron bojowy w północno-zachodnim narożniku budynku. Strop piwnicy ma konstrukcję żelbetową, w celu wzmocnienia wytrzymałości całego domu. Nad piwnicą znajdował się wysoki parter oraz jedno piętro. Dom miał być zakończony czterospadowym stromym dachem.

 

Rys. 01 Przedstawia rzut poziomy piwnicy wraz z schronem zakładany przez autora na dzień 1 września 1939 roku. Opracowany na podstawie dokumentów z planów przebudowy budynku: Amtsgebäude in Brzozowitz Kamien, Gleiwtz den 25 Juli 1941 Die architekten SKUBELLA-FABIAN.

 

Pierwotna konstrukcja budynku i interesującego nas przyziemia, która zaczęła powstawać w 1938 roku miała wyraźnie wydzieloną część przeznaczoną na sam schron oraz jego zaplecze i dodatkowe pomieszczenia magazynowe. Główne wejście do pomieszczeń piwnicznych było zlokalizowane najprawdopodobniej po drugiej stronie budynku niż to ma miejsce w obecnej chwili - trudno jest jednak dokładnie odczytać plan z przebudowy obiektu tak aby potwierdzić tę tezę w 100 %. Można również zakładać z informacji zawartych w planach oraz opisach z budowy w dalszych latach, że nie wybudowano kompletnej klatki schodowej wewnątrz pomiędzy piętrami budynku, przez co dostęp do piwnicy był najprawdopodobniej jedynie przez wspomnianej wyżej oddzielne wejście.⁵ Z archiwalnych zapisów jak wspomniałem wcześniej wynika jasno, że dom do 1 września 1939 nie został ukończony.⁶ Na zdjęciu datowanym na okres 1941-43 widać wyraźnie brak stolarki okiennej oraz plac budowy wokół samego budynku. Również należy nadmienić, że główne wejście na parter budynku było zwrócone w innym kierunku oraz miało inny kształt w stosunku do tego co możemy zobaczyć współcześnie.

 

 

Fot. 02 Przedstawia elewację Domu Strzelca z okresu przebudowy. Na zdjęciu widać pozostałość po starych schodach wejściowych, oraz wyróżniający się kolor cegieł które zasłoniły strzelnice schronu.

 

Fot. 03 Rzut projektu elewacji budynku domu strzelca przedstawiony w projekcie przebudowy. W dolnym lewym rogu widać okienko za którym znajduje się zachodnia strzelnica schronu. Źródło:Plany przebudowy budynku: Amtsgebäude in Brzozowitz Kamien, Gleiwtz den 25 Juli 1941 Die architekten SKUBELLA-FABIAN.

 

Kompletna przebudowa oraz ukończenie obiektu nastąpiło w okresie od 1941 do 1943/44 roku. Pracami projektowymi i wykonawczymi kierowało biuro projektowe SKUBELLA-FABIAN z Gliwic na zlecenie Burmistrza Kamienia, który pełnił również rolę lokalnego zwierzchnika policji.⁷ Ukończenie domu było w interesie lokalnych władz ze względu na potrzebę zapewnienia policji nowego posterunku, który do czasu zakończenia prac zlokalizowany był w budynku ratusza.

 

Rys. 02 Przedstawia zakładany kształt pomieszczeń w piwnicy po wykonaniu wszystkich przeróbek zgodnych z projektem. Rysunek opracowany na podstawie dokumentów z planów przebudowy budynku: Amtsgebäude in Brzozowitz Kamien, Gleiwtz den 25 Juli 1941 Die architekten SKUBELLA-FABIAN.

 

W pierwszej kolejności zakończono budowę dachu budynku, zmieniono główne wejście na parter oraz utworzono wejście do piwnicy pod schodami.⁸ W następnych latach ukończono wewnętrzną klatkę schodową, zamontowano okna, drzwi oraz zmieniono całkowicie układ pomieszczeń na wszystkich piętrach, łącznie z piwnicą w przyziemiu.⁹ Wówczas również zamurowano oraz zasłonięto drewnianymi oknami strzelnicę broni maszynowej oraz całkowicie zamurowano wyjście ewakuacyjne z schronu. W dokumentach określa się, że na dzień 23 stycznia 1943 roku budowa była ukończona w ok 80 %.¹⁰ Schron pod budynkiem miał wówczas posłużyć jako obiekt przeciwlotniczy, na potrzeby posterunku policji.

W okresie powojennym budynek po kilkuletnich perypetiach prawnych związanych z własnością został przekazany na użytek Milicji Obywatelskiej. Z uchwały Gminnej Rady Narodowej z dnia 16 czerwca 1945 dowiadujemy się o ogólnym układzie pomieszczeń oraz o tym, że władza doskonale zdawała sobie sprawę z istnienia schronu w piwnicy. W tej samej uchwale wnioskowano pierwotnie, że schron mógłby zostać wykorzystany na areszt.. Zrezygnowano jednak z tego pomysłu, podając za powód względy humanitarne. Tym samym aby mógł powstać posterunek, musiała zostać wykonana kolejna przebudowa w piwnicy. Wówczas najprawdopodobniej powstały dwie cele ulokowane za schronem bojowym, gdyż pomieszczenia te nie znajdują się na planie przebudowy z 1941 roku.¹¹ Współcześnie budynek został przekazany w całości do użytku pod lokale mieszkalne. Schron w przyziemiu w 2001 roku został na nowo "odkryty", gdzie w kolejnych latach przeprowadzono w nim prace remontowe ostatecznie urządzając w nim izbę muzealną. W trakcie wspomnianych pracy strzelnice schronu po ok. 60 latach ujrzały ponownie światło dzienne.

 

Rys. 03 Przedstawia współczesny kształt pomieszczeń w piwnicy Domu Strzelca. Niestety pozostaje zagadka dla autora wygląd dwóch cel z powodu braku do nich dostępu.

 

Obiekt ulokowany w piwnicy jest konstrukcją żelbetową jednoizbową, wybudowany na planie prostokąta o wymiarach wewnętrznych ok. 5 x 5,4 [m]. Grubość wszystkich ścian schronu wynosi ok. 80 cm. Natomiast od strony zewnętrznej budynku, obiekt osłonięty jest ścianami nośnymi budynku co daje łączną grubość dochodzącą do 150 cm. Strop znajduje się na wysokości ok. 200 cm, dodatkowo został wzmocniony teownikami oraz arkuszami blachy o grubości ok. 5 mm. W ściany od wewnątrz została zatopiona siatka Ledóchowskiego, którą stosowano w celu ochrony żołnierzy przed odpryskami betonu podczas ewentualnego ostrzału obiektu. Do schronu prowadzą dwa wejścia z gazoszczelnymi drzwiami lekkimi zamykanymi na dwa rygle. Z izby bojowej można było bezpośrednio wyjść przez wyjście ewakuacyjne na zewnątrz budynku od strony północnej. Wyjście ewakuacyjne zamykane było od środka przez wewnętrzne gazoszczelne drzwi, a od zewnątrz pancernymi drzwiami wyjścia ewakuacyjnego. Wyjście w przypadkach awaryjnych mogło pełnić funkcję dodatkowej strzelnicy.

 

Rys. 04 Plan schronu bojowego w Domu Strzelca.

 

Fot. 04 i 05 Po lewej strzelnica zachodnia Domu Strzelca, na zdjęciu widać po bokach strzelnicy drewniane elementy mogące służyć do maskowania strzelnicy . Po prawej strzelnica schronu Pozornego-Uzbrojonego.

Fot. 06 i 07 Po lewej zamknięcia pancerne zachodniej strzelnicy w Domu Strzelca. Po prawej zdjęcie strzelnicy schronu pozornego uzbrojonego.

 

Od strony zachodniej oraz północnej zostały ulokowane dwie strzelnice o rozglifionej budowie przeznaczone dla broni maszynowej. Konstrukcja strzelnic jest rozwiązana w sposób podobny jak to ma miejsce w schronach pozornych uzbrojonych z identycznymi zamknięciami pancernymi. W strzelnicach tych można było umieścić w dogodny sposób ciężki karabin maszynowy na podstawie polowej. Z zachodniej strzelnicy, strzelec mógł prowadzić skuteczny ogień wzdłuż ulicy Karola Miarki ( obecnie Długosza), natomiast północna strzelnica była zorientowana lekko pod skosem w kierunku zachodnim, dzięki temu można było prowadzić skuteczny ostrzał oraz osłonę w kierunku schronu bojowego Nr 51, zlokalizowanego przy głównym skrzyżowaniu niedaleko Ratusza.

 

Mapa 01 Plan bezpośredniej okolicy domu Strzelca z zaznaczonymi głównymi kierunkami ognia. Opracowany na podstawie dokumentów z planów przebudowy budynku: Amtsgebäude in Brzozowitz Kamien, Gleiwtz den 25 Juli 1941 Die architekten SKUBELLA-FABIAN.

 

W samym schronie brak jest śladów na ścianach po ewentualnym mocowaniu dla prycz czy szafek. Wentylacja obiektu mogła być zapewniona poprzez jedną rurę napowietrzającą, która wchodziła od strony dużego pomieszczenia piwnicznego. W schronie brakuje układu odprowadzania zużytego powietrza, jedynym jego ujściem były nie gazoszczelne strzelnice. Ochrona żołnierzy przed możliwym działaniem chemicznych środków bojowych mogła być zrealizowana w przypadku uzyskania wewnątrz obiektu nadciśnienia, tylko i wyłącznie przy zamkniętych i zabezpieczonych zamknięciach strzelnic bojowych. Niestety nie zachowały się żadne ślady na posadzce schronu lub w piwnicy, które mogłyby wskazać lokalizację montażu wentylatora i filtrów. W przypadku otwarcia drzwi pancernych strzelnic, schron tracił swoje właściwości przeciwgazowe.

 

Fot. 08 Drzwi pancerne wyjścia ewakuacyjnego, na zdjęciu widać po bokach strzelnicy drewniane elementy mogące służyć do maskowania.

Fot. 09  Widok na drzwi gazoszczelne oraz w głębi zamknięcie pancerne wyjścia ewakuacyjnego.

Fot. 10 Widok na obie strzelnice, z lewej strony zdjęcia zamknięcie strzelnicy skierowanej w kierunku zachodnim, po prawej stronie strzelnica w kierunku ratusza oraz schronu nr 51.

 

Schron zachował się w bardzo dobrym stanie, brakuje jedynie rygli w głównych drzwiach. Drzwi, strzelnice czy zamknięcia wyjścia ewakuacyjnego zachowały się w dobrym stanie z niewielkim nalotem rdzy. Największym problem był związany z sufitem, na którym stalowe teowniki były poddane postępującej korozji. Na ścianach istniały ślady po przebiegu instalacji elektrycznej (ciężko jest jednak określić czy pierwotnej czy wtórnej) w tym lokalizacji włącznika światła oraz pozostałości po przewodach telefonicznych. Brak jakichkolwiek innych oznaczeń, które mogły zniknąć do czasów nam współczesnych.

Fot. 11 i 12 Strzelnica północna z widocznym oknem zamontowanym w czasie przebudowy budynku 1941-1943, na kolejnym zdjęciu widoczne drzwi wejściowe oraz drzwi wewnętrzne wyjścia ewakuacyjnego. Na ścianach widoczne wychodzące z pod warstwy betonu elementy siatki Ledóchowskiego. Zdjęcia: Zbiory Waldemara Machonia.

 

Obiekt sam w sobie jest niezwykły, gdyż najprawdopodobniej jest jedynym schronem bojowym wybudowanym wspólnie przez Wojsko Polskie oraz organizację paramilitarną jaką był wówczas Związek Strzelecki “Strzelec".¹² Natomiast pod względem maskowania, nie było to nic nadzwyczajnego. W Polsce jak i w wielu innych krajach, gdzie budowano schrony, stosowano tak popularny sposób maskowania obiektu fortecznego, tak by w terenie zurbanizowanym nie wyróżniał się wśród innych budowli. Takie działania również prowadziło Wojsko Polskie między innymi na Śląsku. Przykładem tu mogą być schrony budowane przy koszarach kompani fortecznych, czy schron zamaskowany jako dom w ramach Punktu Oporu Bobrowniki^{13 14} lub obiekt zlokalizowany w Rudzie Śląskiej wybudowany pod budynkiem szkoły Nr 3.¹⁵

 

Fot. 13 Zdjęcie przedstawia Polski schron bojowy zbudowany w rejonie Punktu Oporu wzg.310. Schron został obudowany cegłami i postawiony na nim parterowy dom. Zdjęcie publikowane za zgodą strony na facebook.com RIESE - Największa Tajemnica. Zdjęcie zostało opublikowane w Grupa RIESE - STARE NIEZNANE FOTOGRAFIE. Źródło: zdjęcie z kolekcji Artura Zalewskiego.

 

Mapa 02 Fragment mapy Befestigungskarte Polen “Beuthen O.S.", stan na 15.08.1939, skala w Oryginale:1:25000, Przedstawia rejon Brzozowic-Kamienia. Dom Strzelca oznaczony został na niej literą “16b". Źródło: BL, sygn. CIM Y.479, Befestigungskarte Polen 1:25000 - Beuthen O.S., 15.08.1939.

 

 

Fot. 14 Dom Strzelca obecnie.

 

Schron bojowy w mojej ocenie, został do 1 września 1939 r. w większym stopniu ukończony i mógł spełniać pokładane w tej konstrukcji założenia taktyczne mimo, że całość konstrukcji Domu Strzelca nie została wówczas jeszcze ukończona.

Czy wybudowanie obiektu bojowego pod domem pomogło ukryć schron przed szpiegami działającymi na rzecz III Rzeszy? Niestety nie, dowództwo przeciwnika w większości przypadków doskonale znało lokalizację maskowanych w ten sposób schronów Obszaru Warownego, z kilkoma wyjątkami.¹⁶ Pewnym problemem mogła być lokalizacja strzelnic schronu oraz wyjścia ewakuacyjnego, gdyż w elewacji z cegieł zamontowano drewniane elementy z zamurowanych belek, na których można było najprawdopodobniej zamontować maskujące strzelnice drewniane płyty imitujące okna lub cegły, brak jednak zdjęć z tego okresu, które mogłyby to potwierdzić. Umiejscowienie tego obiektu w domu strzelca nie było żadną zmyłką, tylko przykładem doskonałego wykorzystania sposobności przez Wojsko Polskie oraz współpracy z organizacjami paramilitarnymi do uszczelnienia obrony w rejonie Kamienia.

Na koniec chciałbym podziękować mojej żonie Ariadnie, która znosi cierpliwie moją pasję. Łukaszowi Drzensla, który zmotywował mnie do zajęcia się ponownie badaniami nad fortyfikacją. Oraz wielkie podziękowania dla Leszka Bensza i Waldemara Machonia, bez których pomocy artykuł ten nie powstałby w takiej formie jaką wam przedstawiłem.

---

 

Przypisy:

1. Małgorzata Wiśniewska “Związek Strzelecki (1910-1939), Warszawa 2020, strona 230.
2. Pismo Zarządu Gminy Nr 1.II/43. Z dnia 15 czerwca 1945 do Starostwa Powiatowego w Tarnowskich Górach.
3. Stan na dzień 3 luty 1938, Generał Leon Berbecki określa podległość schronów w tym obszarze, pod Łącznikowy Punkt Oporu Kamień, mimo że jeszcze w 1937 roku schrony w Kamieniu podlegały bezpośrednio organizacyjnie pod Punkt Oporu Bobrowniki. CAW, sygn. I.302.4.2124, L. dz. 317/tjn.38. /tjn. Inspektor Armii Generała Dywizji Berbecki do Szef Sztabu Głównego, Pismo w sprawie budowy schronu w projektowanym domu strzelca.
4. Der Landrat des Kreises Tarnowitz K.VII.T. I, Tarnowitz, den 29. April 1941. M. An den Herrn Bürgermeister in Brzesowitz - Kamin. Betrifft: Fertigstellung des Neubaues des ehem. Polnischen Schützenverbandes. Schreiben vom 27.3.1941.
5. Pismo z dnia Brzesowitz-Kamin, den 7. Mai 1942, do Bürgermeister 7 mai 1942, w sprawie wykonanych prac na terenie Domu strzelca – Tłumaczenie fragmentu "…Pani Gluch podkreśliła, że ​​ze względów technicznych nie było możliwe przerwanie betonowania klatki schodowej, biorąc pod uwagę fakt, że wszystkie wymagane materiały oraz betoniarka do ​​produkcji schodów były już dostępne na budowie....".
6. Pismo Zarządu Gminy Nr 1.II/48. Z dnia 15 czerwca 1948 do Starostwa Powiatowego w Tarnowskich Górach.
7. Plany wykonane przez biuro architekta. Die architekten SKUBELLA-FABIAN, Amtsgebäude in Brzozowitz Kamien, Gleiwtz den 25 Juli 1941 Die architekten SKUBELLA-FABIAN
8. Pismo Zarządu Gminy Nr 1.II/48. Z dnia 15 czerwca 1948 do Starostwa Powiatowego w Tarnowskich Górach.
9. Plany wykonane przez biuro architekta. Die architekten SKUBELLA-FABIAN, Amtsgebäude in Brzozowitz Kamien, Gleiwtz den 25 Juli 1941 Die architekten SKUBELLA-FABIAN
10. Der Polizeipräsident in Gleiwits.An den Herrn Gaubeauftragten für Regelung der Bauwirtschaft Nr. 50.08 23. Januar 1943 Betrifft: Rohbau des ehem. polnischen Schützen verbandes in Brzesowitz-Kamin,
11. Uchwała Gminnej Rady Narodowej z dnia 16 czerwca 1945
12. Autor nie dysponuje na stan obecny wiedza o innych obiektach budowanych w takim charakterze.
13. Oberkommando des Heeres. Generalstab des Heeres. Denkschrift über die polnische Landesbefestigung. Berlin I.4.1941. s. 223
14. Dokument dotyczący obsady pokojowej do obsady schronów P.O. Bobrowniki - 23 Dywizja piechoty zał Nr 23 , Do pisma Nr (L) 414/ mob) z dnia 25.XI 1937
15. https://www.google.pl/maps/@50.2698273,18.861721,18z/data=!4m2!6m1!1s1iYT7AgsNfPQnoAesj9sO73CrvkA?hl=pl
16. Przykładowo na mapie Befestigungskarte Polen 1:25000 – Schwientochlowitz brakuje miedzy innymi obiektu bojowego zlokalizowanego w przyziemiu szkoły Nr 3 w Rudzie Śląskiej przy ulicy 1 maja. Współcześnie schron zlokalizowali pasjonaci fortyfikacji, na podstawie wspomnień żołnierzy Wojska Polskiego. BL, sygn. CIM Y.479, Befestigungskarte Polen 1:25000 – Schwientochlowitz , 15.08.1939.