Plebiscyt na Górnym Śląsku i trzy powstania w latach 1919-1920-1921 uznawane są za jedne z najważniejszych wydarzeń w dwudziestowiecznej historii regionu, o który po I wojnie światowej toczył się spór pomiędzy Polską i Niemcami, zarówno na froncie dyplomatycznym jak i wojskowym. Pomimo upływu ponad 100 lat, temat ten nadal polaryzuje mieszkańców regionu, ale niezależnie od poglądów na bieg historii powinniśmy patrzeć obiektywnie. Ze względu na upływ czasu nie mamy już możliwości bezpośredniej rozmowy ze świadkami tamtych wydarzeń, ale w oparciu o źródła możemy spróbować odnaleźć się w tamtej rzeczywistości.
Kwestia górnośląska, która dotyczy także dzisiejszego miasta Piekary Śląskie, a dokładniej gmin będących kiedyś odrębnymi jednostkami samorządowymi (Niemieckie Piekary, Szarlej, Brzozowice, Kamień, Brzeziny Śląskie, Dąbrówka Wielka, Kozłowa Góra), miała bezdyskusyjnie ogólnoeuropejski wymiar i była skomplikowanym procesem historycznym. Jego poznanie jest kluczem do zrozumienia relacji polsko-niemieckich na początku lat 20. XX wieku i w późniejszym okresie poprzedzającym II wojnę światową.
Powstania śląskie i plebiscyt były wydarzeniami, w których najważniejszą rolę odegrali sami mieszkańcy Górnego Śląska. Przy urnach plebiscytowych, na wiecach politycznych i po obu stronach barykad, w trakcie trzech powstań śląskich starli się dotychczasowi sąsiedzi, bliżsi i dalsi kuzyni, koledzy ze szkoły, dawni towarzysze broni z armii pruskiej z I wojny światowej, górnicy mówiący "Szczęść Boże" i "Glück auf”.
Zagadnienie powstań śląskich na ziemi piekarskiej było już przedmiotem zainteresowania lokalnych badaczy, ale należy zdawać sobie sprawę z faktu, że w tej kwestii nie wszystkie karty zostały odsłonięte. Niniejszy artykuł jest jedynie próbą zwięzłego zaprezentowania kwestii górnośląskiej, z uwzględnieniem Piekar Śląskich. Celowym zabiegiem jest jednak osadzenie tych wydarzeń w szerszym kontekście, tak aby odbiorca mógł zrozumieć procesy dziejące się w Piekarach na tle całego regionu górnośląskiego. Wyzwaniem dla historyków na kolejne lata powinna być kompleksowa monografia poświęcona udziałowi piekarzan w omawianych wydarzeniach, ponieważ zaprezentowane tutaj piekarskie epizody są jedynie małym wycinkiem ich właściwego wkładu w ustanowienie polskiej państwowości w części Górnego Śląska po I wojnie światowej.
KONIEC I WOJNY ŚWIATOWEJ I SPRAWA GÓRNEGO ŚLĄSKA
Wielka wojna
Zakończenie I wojny światowej 11 listopada 1918 roku otworzyło nowy rozdział w historii Górnego Śląska, o którego losach jak się później okazało, miały zadecydować trzy najbliższe lata. Największy od czasów wojen napoleońskich konflikt międzynarodowy spowodował śmierć milionów żołnierzy i ludności cywilnej oraz niewyobrażalne straty materialne. Klęska państw centralnych (Niemiec i Austro-Węgier wspieranych przez Imperium Osmańskie i Bułgarię) była jednocześnie triumfem sprzymierzonych pięciu wielkich mocarstw (Wielkiej Brytanii, Francji, Stanów Zjednoczonych, Włoch i Japonii) oraz nowych państw, które powstały w Europie Środkowo-Wschodniej, w tym także Rzeczpospolitej Polskiej odrodzonej po 123 latach zaborów.
Czyj Śląsk?
Górny Śląsk, o który w niedalekiej przyszłości rozgorzał polsko-niemiecki spór, w chwili wybuchu I wojny światowej w 1914 roku był częścią Cesarstwa Niemiec kiego, a ściślej Królestwa Prus. W rejencji opolskiej, którą zwyczajowo nazywano Górnym Śląskiem (Oberschlesien), znajdowały się takie miasta jak Bytom, Gliwice, Chorzów, Opole, Katowice, Zabrze, Tarnowskie Góry, a także teren obecnych Piekar Śląskich, który ówcześnie składał się z kilku odrębnych gmin wiejskich. Mimo że administracyjnie obszar ten należał do Niemiec, według państwowych spisów ludności z 1910 roku 57% mieszkańców rejencji opolskiej posługiwało się językiem polskim.
Rok 1913. Niemiecka mapa kopalń i hut na Górnym Śląsku. Źródło: Biblioteka Narodowa.
Ziemia z potencjałem czy źródło konfliktu?
Górny Śląsk był atrakcyjnym obszarem leżącym w centrum Europy, przede wszystkim z uwagi na bogactwa znajdujące się pod ziemią oraz zaawansowany poziom rozwoju przemysłu. Region ten niewątpliwie gwarantował ogromne zyski finansowe, dlatego po I wojnie światowej żadna ze stron konfliktu (Polska i Niemcy) nie miała zamiaru z niego zrezygnować. Oba państwa miały nadzieję, że górnośląski okręg przemysłowy umożliwi po zakończonej wojnie ich szybki rozwój gospodarczy. Niemcy ponadto upatrywały w Górnym Śląsku możliwości szybkiej spłaty reparacji wojennych, wykorzystując miejscowy przemysł kopalniany i hutniczy.
Rok 1922. Książka Stanisława Szpotkańskiego poruszająca kwestię górnośląską. Źródło: Biblioteka Narodowa
Dyplomatyczne zabiegi Wojciecha Korfantego
Polskie oczekiwania na przyłączenie Górnego Śląska do Rzeczypospolitej po raz pierwszy jasno wyraził Wojciech Korfanty w głośnym przemówieniu wygłoszonym 25 października 1918 roku w parlamencie niemieckim (Reichstagu):
(...) Nie chcemy ani piędzi ziemi niemieckiej. Żądamy jedynie, w myśl postanowień punktu 13. Programu Wilsona, własnej, jednej złożonej z ziem trzech zaborów Polski, z zapewnionym jej dostępem do morza, to znaczy z własnym wybrzeżem, zamieszkałym przez niezaprzeczalnie polską ludność (...) nie chcemy ani jednego powiatu niemieckiego, tylko żądamy polskich powiatów Górnego Śląska, Śląska Średniego, Poznańskiego, polskich Prus Zachodnich i polskich powiatów Prus Wschodnich.
Wystąpienie to wywołało burzę protestów w niemieckim parlamencie, świadcząc o nieustępliwym stanowisku Berlina. Szeroko i z oburzeniem było także komentowane w prasie niemieckiej. Ostatecznie problemu podziału Śląska nie rozstrzygnięto w 1918 roku. Ciąg dalszy nastąpił w Paryżu, rok później.
Ok. 1920 r. Wojciech Korfanty. Źródło: Biblioteka Narodowa
PRZEKONAĆ DO SWOICH RACJI. CZYLI KWESTIA GÓRNEGO ŚLĄSKA NA KONFERENCJI W PARYŻU
Co zrobią mocarstwa?
Od 18 stycznia 1919 roku do 21 stycznia 1920 roku trwała w Paryżu konferencja pokojowa, która miała usankcjonować sytuację polityczną na świecie po zakończonej wojnie. Już w momencie rozpoczęcia obrad było wiadomo, że o najważniejszych sprawach zadecydują przywódcy czterech mocarstw o bardzo zróżnicowanym doświadczeniu dyplomatycznym: premier Wielkiej Brytanii David Lloyd George, premier Francji Georges Clemenceau, premier Włoch Vittorio Emanuele Orlando i prezydent Stanów Zjednoczonych Woodrow Wilson. Spojrzenie polityków na powojenną Europę było bardzo różne i zmuszało do szukania kompromisów. Wielką rolę miała do odegrania także polska delegacja, która musiała przekonać mocarstwa o słuszności swoich postulatów.
Polska delegacja w Paryżu
Na czele polskiej delegacji stał przewodniczący Komitetu Narodowego Polskiego (KNP) Roman Dmowski. W jej składzie znaleźli się ponadto premier Ignacy Paderewski i specjalista w sprawach gospodarczych Władysław Grabski. Polskie postulaty przedstawił na Konferencji Paryskiej Roman Dmowski w dniu 29 stycznia 1919 roku. W swoim wystąpieniu odwoływał się nie tylko do granic Rzeczypospolitej sprzed I zaboru w 1772 roku, ale żądał również uwzględnienia stosunków etnicznych, a to oznaczało przyłączenie Górnego Śląska, który zamieszkiwała także ludność polska.
Rok 1919. Legitymacja Ignacego Paderewskiego z konferencji pokojowej w Paryżu. Źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe
Komisja do spraw polskich
W celu rozpatrzenia polskich postulatów powołano specjalną Komisję do spraw polskich (Commission des affaires polonaises) pod przewodnictwem Francji, która reprezentowała najbliższy Polsce punkt widzenia. Naciski brytyjskie spowodowały jednak niekorzystną dla Polski korektę pierwotnej propozycji Komisji do spraw polskich przyznającej Górny Śląsk Polsce. 2 czerwca 1919 roku brytyjski premier zaproponował oficjalnie plebiscyt na Górnym Śląsku.
Górny Śląsk czeka plebiscyt
28 czerwca I9I9 roku traktat został podpisany w Sali Zwierciadlanej Pałacu w Wersalu. Polska na mocy artykułów ustalających granice Niemiec uzyskiwała: Poznańskie, dostęp do Morza Bałtyckiego przez Pomorze Zachodnie, ale bez Gdańska i leżącego wokół niego terytorium, które tworzyło obszar Wolnego Miasta Gdańsk pozostającego pod kontrolą Ligi Narodów. Na pruskim Górnym Śląsku, Warmii i Mazurach miały zostać przeprowadzone plebiscyty. W artykule 88 o przeprowadzeniu plebiscytu na Górnym Śląsku ustalono, że każdy dorosły mieszkaniec tego regionu będzie mógł zadecydować, czy chce pozostać w państwie niemieckim, czy też chce przyłączenia do Rzeczypospolitej Polskiej. Los Górnego Śląska znalazł się w rękach mieszkańców spornego obszaru, a także rządów Polski i Niemiec, które wykorzystując wszelkie możliwości propagandowe, postanowiły przeważyć szalę na swoją stronę. Mimo protestów podnoszonych w Sejmie Ustawodawczym podczas burzliwej sesji ratyfikacyjnej 3I lipca 1919 roku ostatecznie Traktat Wersalski został przyjęty i Naczelnik Państwa marszałek Józef Piłsudski złożył I września 1919 roku pod nim swój podpis.
Rok 1919. Fragment dokumentu traktatu wersalskiego. Źródło www.dzieje.pl
I POWSTANIE ŚLĄSKIE W 1919 ROKU
Echa traktatu wersalskiego
Po zakończeniu konferencji w Wersalu wszystkie górnośląskie siły polityczne uznały rozstrzygnięcia Traktatu Wersalskiego za własną porażkę, wyczerpując tym samym wszystkie możliwe zabiegi dyplomatyczne. Uważano, że alianci wycofali się ze wstępnych propozycji o przyłączeniu Górnego Śląska do Rzeczypospolitej tylko z powodu nacisków niemieckich.
Uprzywilejowana pozycja Niemiec
Na terenie, który miał być przedmiotem plebiscytu, Niemcy kontrolowały administrację cywilną, policję i wojsko, chcąc zdusić w zarodku odradzające się polskie organizacje polityczne i wojskowe w rejencji opolskiej, przygotowujące się do plebiscytu. W lipcu 1919 roku rozpoczęły się aresztowania polskich działaczy. Do tego doszła zła sytuacja gospodarcza, bezrobocie i zaległości w wypłacaniu wynagrodzeń, a także szykanowania i zwolnienia w górnośląskich kopalniach i hutach.
Masakra w Mysłowicach
Głównym postulatem polskich mieszkańców było usunięcie z terenu Górnego Śląska niemieckich formacji wojskowych, tzw. Straży Granicznej (Grenzschutzu) i paramilitarnych oddziałów ochotniczych (Freikorps). Czarę goryczy przelała jednak tzw. masakra w Mysłowicach 15 sierpnia 1919 roku. Podczas strajku górników, czekających na zaległą wypłatę przed bramą tamtejszej kopalni, doszło do otwarcia ognia do demonstrującego tłumu. Według oficjalnych danych zginęło wówczas 6 osób, a kilkanaście zostało rannych.
Pierwszy spontaniczny zryw
W odpowiedzi na wydarzenia z Mysłowic i działania niemieckiej administracji 17 sierpnia 1919 roku Polska Organizacja Wojskowa Górnego Śląska rozpoczęła I powstanie śląskie, które było spontanicznym zrywem przeciwko regularnej armii niemieckiej, bez możliwości pomocy ze strony Polski, która ratyfikowała traktat wersalski i nie mogła interweniować bezpośrednio. Teren potyczek ograniczył się do powiatów: rybnickiego, pszczyńskiego, katowickiego, lublinieckiego, tarnogórskiego, a także bytomskiego, w którego skład wchodziły gminy tworzące obecnie Piekary Śląskie.
Rok 1919. Organizatorzy Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska. Od lewej: Jan Przybyłek, Ryszard Mańka, Stanisław Mastalerz, Wincenty Renka. Źródło: Izba Regionalna w Piekarach Śląskich
Walki na terenie Piekar Śląskich
Na terenie Piekar, należących wówczas do powiatu bytomskiego, walki wybuchły w dniu następnym. Grupa powstańców piekarskich liczyła ok. 200 osób, ale byli oni słabo uzbrojeni, dlatego zajęcie niemieckich placówek policji i administracji w Szarleju (zdobyto urząd gminy i 50 szt. broni) i Piekarach było krótkotrwałe. Po kilku godzinach powstańcy byli zmuszeni do wycofania się na stronę polską do Zagłębia Dąbrowskiego. Tam zajął się nimi Główny Komitet Opieki nad Uchodźcami i pochodzący z Piekar Wiktor Polak. Należy zaznaczyć, że piekarzanie w dniu powstania próbowali przedostać się do Bytomia, by pomóc rozbarczanom w zdobywaniu koszar Grenzschutzu, ale na ul. Szarlejskiej (Witczaka) zostali odparci. Najtragiczniejsze zdarzenie miało miejsce w Kamieniu, gdzie wojska niemieckiego Grenzschutzu rozlokowały stanowiska strzelnicze. Podczas przeprawy przez rzekę Brynicę został zastrzelony przywódca powstańców z Brzezin Śląskich Teodor Trautman. Warto jeszcze wspomnieć o Kozłowej Górze w powiecie tarnogórskim, gdzie oddziały z Orzecha, Świerklańca i Chechła zaatakowały kwaterę główną Grenzschutzu. Atak wówczas nie powiódł się, a pięciu powstańców dostało się do niewoli (Franciszek Hojka, Wincenty Ścigała, Teodor Czapla, Franciszek Broi i Ryszard Wolski). Sam fakt sięgnięcia po broń przez piekarzan można uznać za akt odwagi i w pewnym sensie sukces lokalnej organizacji powstańczej, ponieważ w wielu powiatach górnośląskich nie zdecydowano się w ogóle na zaatakowanie Niemców w trakcie I powstania śląskiego.
Rok 1919. Pamiątkowa grafika z okresu I powstania śląskiego. Źródło: Muzeum Śląskie w Katowicach.
Kruchy rozejm i powrót do kampanii plebiscytowej
Po zawieszeniu broni przez Alfonsa Zgrzebnioka 24 sierpnia 1919 roku i uspokojeniu sytuacji obie strony konfliktu przystąpiły do przygotowań do plebiscytu, nad którym kontrolę przejęła Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa, skupiająca reprezentantów Francji, Włoch i Wielkiej Brytanii. W lutym 1920 roku wkroczyły na Górny Śląsk wojska alianckie, a opuściły obszar plebiscytowy regularne wojskowe oddziały niemieckie. Rząd polski na terenie plebiscytowym reprezentował Polski Komisariat Plebiscytowy z siedzibą w Bytomiu (Hotel „Lomnitz”) na czele z Wojciechem Korfantym. Druga strona powołała Niemiecki Komisariat Plebiscytowy z siedzibą w Katowicach.
Lata 20. Lista osób, które pomagały powstańcom śląskim w Dobieszowicach w Zagłębiu Dąbrowskim. Źródło: Izba Regionalna w Piekarach Śląskich
II POWSTANIE ŚLĄSKIE W 1920 ROKU
Śmierć lekarza
Mimo wycofania regularnych wojsk niemieckich z terenu plebiscytowego nadal odczuwalne były represje administracji i policji niemieckiej, względem ludności polskiej w okresie przygotowań do plebiscytu. Niemieckie bojówki atakowały polskie wiece protestacyjne z okazji narodowych świąt oraz demolowały polskie placówki, w tym Polski Komisariat Plebiscytowy w Bytomiu oraz w Katowicach. Szczególnie dużym echem odbiło się zabicie znanego polskiego działacza narodowego, a jednocześnie cenionego lekarza Andrzeja Mielęckiego, który opatrywał rannych, podczas zajść w Katowicach 17 sierpnia 1920 roku.
Wybuch II powstania śląskiego
Śmierć lekarza przyspieszyła decyzję o wybuchu II powstania śląskiego, na czele którego stanął Wojciech Korfanty w osobie dyktatora. Wal ki zbrojne rozpoczęły się w nocy z 19 na 20 sierpnia 1920 roku pod dowództwem Alfonsa Zgrzebnioka z Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska i objęły większą część górnośląskiego okręgu przemysłowego. Powstańcy, ze względu na stacjonujące w dużych miastach wojska alianckie i niemieckie siły policyjne, skupili się na mniejszych miejscowościach, wzbudzając niepokój wśród niemieckiej ludności.
Rok 1912. Członkowie Towarzystwa Gimnastycznego "Sokół" w Niemieckich Piekarach. Od lewej Ignacy Kot, Franiel, Siwy, Rudolf Kornke, Józef Kałdonek. Zbiory Izby Regionalnej w Piekarach Śląskich.
Walki na terenie Piekar Śląskich
Działalność piekarskich powstańców w trakcie II powstania polegała przede wszystkim na rozbrajaniu niemieckich posterunków, oddziałów policji bezpieczeństwa i członków tajnych organizacji bojowych. Komendantem oddziałów powstańczych w Piekarach był Jan Baron. Podległymi mu kompaniami powstańczymi dowodzili Franciszek Graniczny, Feliks Wróbel i Józef Kałdonek. W Kozłowej Górze działaniami powstańców dowodził Robert Nowak, a tamtejsza komórka Polskiej Organizacji Wojskowej liczyła ok. 60 osób. Dzięki zachowanym wspomnieniom piekarskiego powstańca Emila Barona znamy niektóre fakty z przebiegu II powstania śląskiego na ziemi piekarskiej. Piekarzanie brali udział m.in. w próbie rozbrajania funkcjonariuszy Straży Krajowej oraz w ataku na dom noclegowy w Maciejkowicach (dziś Chorzów), w którym przebywali niemieccy bojówkarze. Jednym z krótkotrwałych sukcesów piekarzan w II powstaniu śląskim było opanowanie kopalń „Nowa Helena” i „Cecylia” w Szarleju. Według przekazów historycznych w ostatniej z wymienionych, powstańcy przejęli 34 karabiny i ok. 10 tys. sztuk amunicji.
Lata 30. Józef Kałdonek - działacz "Sokoła" i powstaniec śląski z Piekar. Zbiory Izby Regionalnej w Piekarach Śląskich.
...Nad ranem już po godzinie 3-ej zostałem wezwany do sztabu powiatowego, który mieścił się w domu Knopa. I tu otrzymałem rozkaz przeszukania całej kolonii urzędniczej kopalni Buchacz (Radzionków) przed torami kolejowymi ze stacji Szarlej Stary do Tarnowskich Gór. Do pomocy oprócz mych urlopowanych żołnierzy przydzielono mi pluton z Piekar, pluton z Szarleja i pluton z Rojcy. Zbiórkę wyznaczono na godzinę 5-tą rano na placu ćwiczeń za dworem Kocie Górki - dawne szybiki galmanowe.
Fragment wspomnień Emila Barona - dowódcy powstańczej kompanii z terenu Piekar Śląskich.
Lata 30. Członkowie Związku Powstańców Śląskich z Piekar: m.in. Jan Baron, Paweł Bonczkowicz, Feliks Wróbel i inni.
Polskie postulaty spełnione
24 sierpnia 1920 roku po zawieszeniu broni przez powstańców Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa na Górnym Śląsku rozwiązała niemiecką policję bezpieczeństwa SiPo (Sicherheitspolizei), co było głównym postulatem polskiej strony konfliktu. W związku z tym podęto decyzję o zakończeniu działań powstańczych 25 sierpnia 1920 roku. Na miejsce policji niemieckiej wprowadzono mieszane jednostki polsko-niemieckie o nazwie Abstimmungspolizei - w skrócie Apo (Policja Plebiscytowa) składająca się po połowie z Polaków i Niemców).
Przewodniczący Międzysojuszniczej Komisji Rządzącej i Plebiscytowej na Górnym Śląsku, od lewej płk Harold Percival, gen. Henri Le Rond i gen. Alberto de Marinis Stendardo di Ricigliano.
PLEBISCYT NA GÓRNYM ŚLĄSKU
Przepychanki propagandowe
Po burzliwym 1920 roku kolejny miał przynieść stabilizację za sprawą plebiscytu – jak się później okazało najważniejszego dla Górnoślązaków postanowienia Traktatu Wersalskiego. Data plebiscytu została podana do powszechnej wiadomości 20 lutego 1921 roku. Lud Śląski miał zadecydować o swoim losie ponad miesiąc później. Już od roku 1920 na łamach gazet, na afiszach, ulotkach, plakatach etc. trwała wojna propagandowa dwóch stron. Teksty oraz obrazy najczęściej demonizowały i w sposób pejoratywny ukazywały przeciwnika.
Strona niemiecka najczęściej przestawiała polską stronę jaką tę zacofaną, pogrążoną w chaosie, niebędącą w stanie dbać o rozwój Śląska. Strona polska z kolei pokazywała stronę przeciwną jaką tę wyzyskującą robotnika, ciemiężącą polską kulturę oraz tradycję, a także posługującą się kłamstwem i przekupstwem w celu wygrania plebiscytu. Przedstawiały także stronę niemiecką jako prowodyrów Wielkiej Wojny oraz jako zrujnowany kraj, obciążony olbrzymimi kontrybucjami.
Rok 1921. Polski plakat propagandowy z okresu plebiscytu na Górnym Śląsku. Źródło: Biblioteka Śląska w Katowicach.
Rok 1921. Niemiecki plakat propagandowy z okresu plebiscytu na Górnym Śląsku. Źródło: Muzeum Powstań Śląskich w Świętochłowicach.
Rok 1921. Polski plakat propagandowy z okresu plebiscytu na Górnym Śląsku. Źródło: Biblioteka Śląska w Katowicach.
Oprócz tej „papierowej propagandy” prowadzono także szereg innych akcji agitujących. Odbywano szereg spotkań oraz wiecy, które często stawały się miejscem krwawych bijatyk. Działo się tak na skutek ataków na uczestników tych spotkań przez bojówki przeciwnika. Dochodziło także do napadów na komisariaty plebiscytowe obu stron, gdzie oprócz ich demolowania dochodziło do ciężkich pobić, z ofiarami śmiertelnymi włącznie. Nad całością przebiegu i przygotowań do plebiscytu czuwała Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa sformowana z przedstawicieli Anglii, Francji oraz Włoch. Siedzibą komisji było Opole, a ona sama miała być bezstronna. W rzeczywistości podzielona była na dwa bloki. Anglia oraz Włochy sprzyjały stronie niemieckiej, Francja natomiast chcąca jak największego osłabienia Niemiec, sprzyjała stronie polskiej.
Rok 1921. Karta legitymacyjna mieszkańca obszaru plebiscytowego. Źródło: Izba Regionalna w Piekarach Śląskich.
Rok 1921. Paszport plebiscytowy na nazwisko Hedwig Korycziorz z Dąbrówki Wielkiej. Źródło: Izba Regionalna w Piekarach Śląskich.
Dzień próby
Głosowanie nadzorowane przez Międzysojuszniczą Komisję Rządzącą i Plebiscytową na Górnym Śląsku odbyło się w niedzielę 20 marca 1921 roku. Plebiscyt objął swoim zasięgiem 1573 gminy w powiecie: bytomskim, katowickim, gliwickim, tarnogórskim, rybnickim, pszczyńskim, strzeleckim, opolskim, lublinieckim, kozielskim, kluczborskim, głubczyckim oraz części powiatu prudnickiego.
Głos mogły oddać trzy grupy osób, które ukończyły 20 lat:
- rodowici mieszkańcy,
- ludzie urodzeni na terenie plebiscytowym, ale niemieszkający obecnie w granicach plebiscytu, tzw. emigranci
- mieszkańcy zamieszkujący teren plebiscytu od 1 stycznia 1904, nieurodzeni na obszarze plebiscytu
W samym głosowaniu brało się udział za pomocą dwóch kartek, białej i czerwonej. Rzucając do urny kartkę białą głosowało się za Polską, wrzucając czerwoną za Niemcami. Niewykorzystaną kartę trzeba było wyrzucić do kosza.
Uprawnionych do głosowania było 1 220 524 osób. Wzięło w nim udział 1.190.637 osób (97,5% ogółu uprawnionych), w tym 191.308 (19,3%) tzw. emigrantów, którzy w miażdżącej wielkości zagłosowali nie po myśli polskich działaczy plebiscytowych, co można było uznać za niefortunną wpadkę. Za przynależnością Górnego Śląska do Niemiec opowiedziało się 707.393 osób (59,4%), za Polską 479.365 (40,3% ). Niemcy zdobyli przewagę w 830 gminach, a Polacy w 670.
Rok 1921. Mapa z wynikami plebiscytu na Górnym Śląsku. Źródło: Biblioteka Śląska w Katowicach.
Jak głosowano w Piekarach Śląskich?
W okresie plebiscytowym nie było jeszcze Piekar Śląskich w dzisiejszym kształcie. Funkcjonowały wówczas samodzielne gminy, które później w różnych okresach utworzyły wspólne miasto znane pod dzisiejszą nazwą. Podczas plebiscytu na terenie obecnych Piekar głosowało 7 gmin wiejskich oraz 2 obszary dworskie, które obecnie znajdują się w granicach administracyjnych Piekar Śląskich:
Gminy wiejskie:
- Niemieckie Piekary
- Szarlej
- Brzozowice
- Kamień
- Brzeziny
- Dąbrówka Wielka
- Kozłowa Góra
Obszary dworskie (dwory):
- Niemieckie Piekary (folwark przy skrzyżowaniu ulic Bytomskiej i Jana Pawła II)
- Kamień (folwark przy skrzyżowaniu ulic Marii Curie – Skłodowskiej oraz Jana Brzechwy)
Wynik z komitetu plebiscytowego Majątku w Kamieniu został unieważniony na skutek bliżej nieokreślonej pomyłki (prawdopodobnie chodziło o wymieszanie wyników). Francuski raport domniemywał, że za Polską głosowała przeważająca część uprawnionych wyborców. Na terenie obecnych Piekar Śląskich był ówcześnie zlokalizowany jeszcze jeden obszar dworski (w Szarleju przy ulicy Pod Lipami), ale z niewiadomych nam powodów nie był osobnym okręgiem wyborczym.
WYNIKI GŁOSOWANIA W PIEKARACH ŚLĄSKICH
Wyniki majątków ziemskich
Podsumowanie głosowania
Co mówią nam wyniki?
Wyniki na terenie naszego miasta wpisywały się w większy trend na wschodnim obszarze plebiscytu. W większości przypadków mniejsze gminy wiejskie i miejscowości obstawały zdecydowanie po stronie polskiej (np.: Piekary, Radzionków, Ruda, Dąbrówka Mała). Inaczej było w większych ośrodkach miejskich z dużym potencjałem przemysłowym. Tam wyniki zdecydowanie wypadały na korzyść Niemiec (np.: Bytom, Katowice, Zabrze, Chorzów, Mysłowice).
Wiele czynników wpłynęło na propolskie stanowisko mieszkańców obecnego naszego miasta. Do najważniejszych z nich zapewne należało:
- działalność Wawrzyńca Hajdy i jego protegowanych
- działalność szeregu polskich towarzystw i organizacji (np.: Towarzystwo Gimnastyczne Sokół, Polski Związek Zawodowy, chóry, stowarzyszenia)
- działalność wydawnicza polskich drukarni (jeszcze w XIX w. Teodora Heneczka, później Teofila Nowackiego, Konstantego Osadnika) oraz kolporterów polskich pism i czasopism (Augustyn Glazowski)
- fakt bezpośredniego graniczenia z odrodzoną Polską
- kult maryjny i skrajny odsetek katolików, który w dużej części głosował za Polską
- lata prowadzonego „kulturkampfu” przez Niemców, skierowanego przeciwko wszelkim przejawom polskości
Wysoki odsetek głosujących za Polską pokrywa się z dosyć żywiołowym wystąpieniem powstańczym pośród mieszkańców Piekar Śląskich. Udział oraz pomoc w powstaniach zarówno mężczyzn jak i kobiet miał charakter masowy. Świadczą o tym dostępne opracowania, książki jak i materiały źródłowe. Wartym wspomnienia jest zasób wniosków medalowych Medalu i Krzyża Niepodległości, znajdujący się w Centralnym Archiwum Wojskowym. Przy aktualnym stanie naszych kwerend, ilość wniosków rodowitych piekarzan przekroczyła 400, a jest to tylko ułamek.
Kwestia podziału nie była taka oczywista
Teren Górnego Śląska nie był łatwym obszarem do wyznaczenia sprawiedliwego podziału pomiędzy dwa państwa, uwzględniając wyniki plebiscytu. 20 marca 1921 roku za Niemcami zagłosowali głównie mieszkańcy miast, a za Polską ludność wiejska. Na gęsto zaludnionym terenie, w sąsiadujących ze sobą gminach, oplatających się wzajemnymi polsko-niemieckimi relacjami, poprowadzenie jakiejkolwiek granicy musiało wiązać się z wieloma trudnościami. Jednak alianci musieli podjąć decyzję, uwzględniając lokalne uwarunkowania społeczne i fakt, że wprowadzenie granicy podzieli ludzi pracujących często w tych samych kopalniach i mieszkających po sąsiedzku.
III POWSTANIE ŚLĄSKIE W 1921 ROKU
Trudne negocjacje
Plebiscyt z 20 marca 1921 roku jeszcze bardziej skomplikował kwestię przynależności Górnego Śląska po I wojnie światowej. W oparciu o wyniki głosowania nie można było dokonać logicznego podziału terytorium, przyznając miasta Niemcom, a wsie wokół nich Polakom. Na dodatek żadna ze stron nie zamierzała rezygnować z tak strategicznego gospodarczo regionu. Po pierwszych ustaleniach międzynarodowej komisji plebiscytowej szala zaczynała przechylać się na korzyść Niemiec, które miałyby otrzymać większą część terytorium z przeważającą większością przemysłu.
Zbrojne powstanie
Wojciech Korfanty, nakłaniany przez oficerów konspiracji wojskowej, wyczerpując wszystkie możliwe środki dyplomatyczne i dobre relacje z francuskim gen. Le Rondem, zdecydował 29 kwietnia 1921 roku o podjęciu walki zbrojnej w celu wywarcia presji na aliantach. III powstanie śląskie, bez wątpienia największe i najlepiej przygotowane, wybuchło w nocy z 2 na 3 maja 1921 roku poprzez ogłoszenie strajku generalnego i strategiczną akcję dywersyjną, polegającą na odcięciu połączeń kolejowych pomiędzy Niemcami, a Górnym Śląskiem. W trakcie III powstania śląskiego najcięższe walki toczyły się o Kędzierzyn i Górę św. Anny.
Obraz nieznanego malarza przedstawiający bitwę o Górę Św. Anny z 1921 roku. Zbiory Izby Regionalnej w Piekarach Śląskich.
Piekarzanie w III powstaniu śląskim
Swój udział w III powstaniu śląskim mieli również mieszkańcy Piekar Śląskich, którzy przysięgę składali w okolicach Kocich Górek (dziś znajduje się tam Kopiec Wyzwolenia). W początkowej fazie powstania piekarzanie szybko opanowali rejon Piekar i Szarleja, blokując drogi dojazdowe do miasta i zajmując strategiczne budynki i zakłady przemysłowe. Było to możliwe dzięki zaopatrzeniu w broń i amunicję, która magazynowana była w Zagłębiu Dąbrowskim i przerzucana przez powstańców przez Brynicę w pełnej konspiracji. II Batalion Szturmowy pod dowództwem Jana Barona liczył 765 piekarzan. Powstańcy z Piekar Śląskich brali udział w próbie opanowania budynku Poczty Głównej w Bytomiu przy ul. Piekarskiej oraz znajdującego się nieopodal sądu i więzienia, ale obie próby okazały się nieskuteczne. Na dodatek obiekty te były ochraniane przez wojska francuskie, z którymi dyktator III powstania śląskiego Wojciech Korfanty nie zamierzał zbrojnie walczyć.
Kompanie powstańcze z Szarleja, Kamienia, Brzezin i Dąbrówki Wielkiej wchodziły w skład batalionu rozbarskiego dowodzonego przez Jana Lortza. W Brzezinach Śląskich komendantem kompanii powstańczej był Wawrzyniec Koszyntka, a sierżantem sztabowym Adolf Wilczek. Powstańcy brali udział w walkach lub potyczkach w Łagiewnikach, Wielkich Hajdukach, Lipinach, Chebziu i Zabrzu, aż w końcu w Kędzierzynie, Koźlu i na Górze św. Anny.
Grupa powstańców z Kozłowej Góry liczyła 94 członków pod dowództwem Adama Zająca i jego zastępcy Jerzego Flaka. W czasie III powstania 4 i 5 maja 1921 roku kozłowogórscy powstańcy brali udział między innymi w zajęciu zabudowań dworskich w Świerklańcu, gdzie stacjonowały oddziały niemieckich ugrupowań oraz w Orzechu, Nakle, Tarnowskich Górach, Tworogu i Dobrodzieniu. Znane są też nazwiska trzech powstańców, którzy zginęli w trakcie majowych i czerwcowych walk 1921 roku: Sylwester Hojka, Józef Machura, Wincenty Czernecki.
...Przed Łagiewnikami na szosie Chorzów-Bytom powstańcy otrzymali ognia z domu kopalnianego na końcu wsi Łagiewnik. Zabity został z sąsiedniej komp. ś.p. Sokoła Tomasz z Kamienia. Kompanie rozciągły się w tyraljerkę i po oczyszczeniu wsi w godzinach popołudniowych ruszono na Chorzów, zaś po zdobyciu Chorzowa wieczorem do Hajduk Wielkich, gdzie przyszło do utarczki z Niemcami.
Fragment Kroniki Związku Weteranów Powstań Śląskich i ZBoWiD w Brzezinach Śląskich 1945-1973. Tom I ze zbiorów Izby Regionalnej w Piekarach Śląskich.
Lata 20-30. Powstańcy z Brzezin Śląskich na fotografii z okresu popowstaniowego. Źródło: Izba Regionalna w Piekarach Śląskich.
Zakończenie walk
Nacisk Komisji Międzysojuszniczej i ostatecznie zaakceptowana przez obydwie strony mediacja brytyjska pozwoliły w połowie czerwca I92I roku na rozdzielenie obu walczących stron. Krwawe walki na wielu frontach Gónego Śląska, zakończone ostatecznie 5 lipca I92I roku, spowodowały straty po stronie polskiej w liczbie ok. 1800 ofiar. Nie jest znana liczba ofiar wśród mieszkańców Piekar Śląskich z uwagi na niekompletne i rozproszone źródła.
Rok 1921. Kompania powstańcza z Piekar Śląskich. Na fotografii m.in. P. Bonczkowicz, A. Ludyga, R. Capa, K. Pluta, W. Gołąbek, J. Kot. Źródło: Izba Regionalna w Piekarach Śląskich.
GÓRNOŚLĄSKI NOWY ŁAD I PIEKARY W NOWEJ RZECZYWISTOŚCI
Podział
W wyniku następstw III powstania śląskiego, w którym ofiarę złożyło wielu Górnoślązaków, Rada Ligi Narodów podjęła korzystną dla Polski decyzję o podziale spornych ziem. Na mocy zatwierdzonej przez Radę Ambasadorów decyzji z 20 października I92I roku Polsce przyznano 29% plebiscytowego terytorium o łącznej powierzchni 3214 km2 i zamieszkanego przez 996,5 tys. osób (46% ludności). W granicach II Rzeczpospolitej znalazły się powiaty: katowicki, lubliniecki, pszczyński, rybnicki, świętochłowicki i tarnogórski. Obszar przyznany Polsce był powierzchniowo mniejszą częścią terenu plebiscytowego, ale gęściej zaludnioną i co naj ważniejsze silniej zurbanizowaną i uprzemysłowioną. Pod kuratelą polską znalazły się 53 z 67 kopalń węgla kamiennego i 9 z I4 hut stali, co w perspektywie koniecznego rozwoju gospodarczego miało fundamentalne znaczenie dla Polski odrodzonej po 123 latach zaborów.
Koniec Niemieckich Piekar
Czas pokazał, że podejmowane w latach 1919-1920-1921 próby ustanowienia polskiej państwowości na terenie Górnego Śląska (przy wykorzystaniu zabiegów dyplomatycznych, jak i militarnych) okazały się skuteczne. Mimo faktu, że region ten już od XIV wieku do 1921 roku nie należał do Polski, związki nie zostały trwale zerwane. Rozstrzygnięcia kwestii górnośląskiej miały również przełomowe znaczenie dla mieszkańców Piekar Śląskich, którzy po usankcjonowaniu decyzji międzynarodowych stali się mieszkańcami II Rzeczpospolitej, ściślej województwa śląskiego i wchodzącego w jego skład powiatu świętochłowickiego oraz tarnogórskiego. Deutsch Piekar oficjalnie można było już nazywać Piekarami Wielkimi, Scharley - Szarlejem, Brzesowitz - Brzozowicami, Kamin - Kamieniem, Birkenhain - Brzezinami Śląskimi, Gross Dombrowka - Dąbrówką Wielką, Josephstahl - Józefką, a Koslowagora - Kozłową Górą. Piekary wraz z przyległymi gminami, które obecnie są jego dzielnicami, stały się osadami granicznymi. Najbliższym sąsiadem Piekar był Bytom (wówczas Beuthen), który pozostał po niemieckiej stronie.
Symboliczne połączenie Piekar z Polską
Symbolicznym momentem połączenia Piekar Śląskich z Polską było wkroczenie do miejscowości Wojska Polskiego pod dowództwem generała Stanisława Szeptyckiego 26 czerwca 1922 roku. Zaszczyt przywitania polskiego oręża przypadł Wawrzyńcowi Hajdzie (1844-1923), wielkiemu patriocie, który marzenia o polskim Śląsku niejednokrotnie wyrażał w swoich wierszach i pieśniach. Według przekazów historycznych wzruszony i szczęśliwy „Śląski Wernyhora” usłyszał wówczas z ust generała następujące słowa:
"...Panie Hajdo, nie będziecie niestety widzieli Wojska Polskiego, za którym tak tęskniliście, ale za chwilę usłyszycie tętent koni, ułanów polskich - niech Wam to przynajmniej będzie nagrodą za Waszą miłość i pracę dla Ojczyzny”.
Wawrzyniec Hajda choć nie walczył w powstaniach śląskich był symbolem polskości tych ziem i dzięki jego działalności i twórczości, łączność Polski i Śląska była trwale podtrzymywana.
26 czerwca 1922. Powitanie gen. Stanisława Szeptyckiego przez Wawrzyńca Hajdę przed Bazyliką w Piekarach Śląskich. Źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe.
UPAMIĘTNIENIE POWSTAŃ ŚLĄSKICH W PIEKARACH PRZED I PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ
Strzelczanie i Piekarzanie
Choć Piekary Śląskie od Strzelec Opolskich dzieli ponad 50 km, w okresie międzywojennym doszło do symbolicznego połączenia tych dwóch miejscowości. I5 października 1932 roku na elewacji Kaplicy św. Sebastiana na Rajskim Placu w Piekarach Śląskich odsłonięto tablicę z nazwiskami poległych i pomordowanych powstańców powiatu strzeleckiego. Warto podkreślić, że tablica pamięci powstańców nie mogłaby zaistnieć w Strzelcach Opolskich, gdyż obszar ten po III powstaniu śląskim pozostał po niemieckiej stronie jako GroB Strehlitz.
15 października 1932. Odsłonięcie w Piekarach Śląskich tablicy ku czci poległych powstańców powiatu strzeleckiego. W środku w purpurce senator Józefa Bramowska. Źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe.
Kopiec Wyzwolenia Śląska
W 1932 roku, dziesięć lat po wkroczeniu wojsk polskich gen. Szeptyckiego do Piekar Śląskich, rozpoczęto realizację symbolicznej i historycznej dla miasta i regionu inwestycji. Był nią pomnik pamięci powstańców śląskich okrzyknięty Kopcem Wyzwolenia Śląska. Jego budowa była najbardziej doniosłą formą utrwalenia wydarzeń z lat I9I9-I920-I92I w świadomości mieszkańców regionu, który w 1922 roku został podzielony między Polskę i Niemcy. Na pamiątkę tego wydarzenia założono Złotą Księgę Kopca Wyzwolenia, do której wpisało się kilkaset osób i organizacji (związków, towarzystw, stowarzyszeń i ruchów) biorących udział w jego wznoszeniu.
20 czerwca 1937. Uroczystość poświęcenia Kopca Wyzwolenia w Piekarach Śląskich. Źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe.
Wielka uroczystość
20 czerwca 1937 roku to jedna z najważniejszych dat w międzywojennej historii Piekar Śląskich - dzień poświęcenia Kopca Wyzwolenia i obchody 15 rocznicy wkroczenia Wojska Polskiego na Śląsk. Było to święto ku czci powstańców, którzy oddali swoje życie w walce o przyłączenie ziemi swoich przodków do II Rzeczpospolitej. W tym dniu nie zabrakło licznych delegacji związków powstańczych, władz wojewódzkich i państwowych, a także mieszkańców miasta i regionu. Symbol powstań śląskich, który wyrósł na polsko-niemieckim pograniczu, w przeciwieństwie do innych form upamiętnienia, bezpiecznie przetrwał okres II wojny światowej i do dziś góruje nad miastem, przypominając o doniosłych wydarzeniach sprzed dziesięcioleci.
Pamięć dziś
Pamięć o powstaniach śląskich i plebiscycie na Górnym Śląsku nie wygasła po dziś dzień, czego najżywszym przykładem są różnego rodzaju przedsięwzięcia organizowane w latach 2019-2021 w województwie śląskim, a także w samych Piekarach Śląskich. Wystarczy choćby przywołać wielkie widowisko słowno-muzyczne pt. „Nie rzucim ziemi” z 23 sierpnia 2020 roku na Kopcu Wyzwolenia w ramach Metropolitalnych Obchodów 100. Rocznicy II Powstania Śląskiego czy miejskie obchody każdej z rocznic wybuchu powstań oraz udział Prezydenta Miasta Piekary Śląskie w odsłonięciu pomnika Wojciecha Korfantego przy Alejach Ujazdowskich w Warszawie. Swój wkład w upamiętnienie powstańczych rocznic wniosła również Miejska Biblioteka Publiczna im. Teodora Heneczka w Piekarach Śląskich, organizując dwie akcje digitalizacji swoich zbiorów pt. „100 obiektów na 100-lecie niepodległości” i „100 zdjęć na 100-lecie powstań śląskich”, które znalazły się w Śląskiej Bibliotece Cyfrowej.
Bezcenne pamiątki
Po uczestnikach powstań śląskich pozostały liczne pamiątki, które dziś stanowią o wartości zasobu śląskich muzeów, archiwów, bibliotek, izb pamięci i prywatnych kolekcji. Udział piekarzan w trzech powstaniach i plebiscycie został upamiętniony w Izbie Regionalnej działającej przy Miejskiej Bibliotece Publicznej im. Teodora Heneczka w Piekarach Śląskich. Znajdziemy tam między innymi mundur galowy członka Związku Powstańców Śląskich z okresu międzywojennego, odznaczenia, legitymacje, paszporty, karty identyfikacyjne uczestników plebiscytu, dokumenty, pamiątkowe medale, czasopisma powstańcze oraz kroniki: „Pamiętnik Miejscowej Grupy Związku Powstańców Śląskich Wielkie Piekary”, „Księga pamiątkowa Związku Weteranów Powstań Śląskich z Brzozowic-Ka-mienia”, „Kronika Związku Weteranów Powstań Śląskich w Brzezinach Śląskich” i „Złota Księga Budowy Kopca Wyzwolenia Śląska w Piekarach Śląskich”.
Honorowa Odznaka Plebiscytowa (Honorowy Krzyż Plebiscytowy). Źródło: Izba Regionalna w Piekarach Śląskich. Fot. Jan Klimaj.
Rok 1948. Sztandar Związku Weteranów Powstań Śląskich - Grupy Miejscowej Brzeziny Śląskie. Źródło: Izba Regionalna w Piekarach Śląskich. Fot. Jan Klimaj.
Medal Niepodległości z okresu międzywojennego. Źródło: Izba Regionalna w Piekarach Śląskich.
Echa powstań śląskich
Z biegiem lat wielkie zwycięstwo strony powstańczej i polskich działaczy plebiscytowych zyskało gorzki posmak na skutek rozwoju sytuacji politycznej polegającej na próbach ograniczenia śląskiej autonomii i otwartego konfliktu władz sanacyjnych II Rzeczpospolitej Polskiej z Wojciechem Korfantym oraz powstańcami, którzy pozostali po jego stronie. Zagadnienie to jednak wymaga osobnego potraktowania i pełniejszego artykułu.
ZNANI I NIEZNANI UCZESTNICY POWSTAŃ ZWIĄZANI Z PIEKARAMI ŚLĄSKIMI
Jan Przybyłek (1894-1965)
Urodził się w Piekarach Śląskich. Wieloletni członek Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. Założyciel Polskiej Organizacji Wojskowej na powiat bytomski i powiaty opolskie. Współtwórca I Pułku Strzelców Bytomskich. Członek sztabu, który jako jeden z trzech podpisał rozkaz naczelny do wybuchu I powstania śląskiego. Porucznik rezerwy, Kawaler Orderu Virtuti Militari.
Teodor Trautman (1872-1919)
Górnik w kopalni „Szarlej Biały”, działacz niepodległościowy na terenie Brzezin Śląskich, gdzie w 1913 roku założył gniazdo „Sokoła”. Dowódca oddziałów powstańczych z Brzezin Śląskich w I powstaniu śląskim. Został zastrzelony 19 sierpnia 1919 roku w czasie próby przedostania się do Zagłębia Dąbrowskiego przez Brynicę.
Rudolf Kornke (1884-1958)
Urodził się w w Szopienicach. Był organizatorem komórki Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska w Piekarach Śląskich. W I powstaniu śląskim brał udział w walkach w rejonie Piekary-Brzozowice. W II powstaniu był komendantem VIII Okręgu „Bytom”, a w III pełnił funkcję inspektora Szefa Sztabu Grupy „Wschód”. Po wygaśnięciu walk powstańczych został pierwszym prezesem Związku Byłych Powstańców, który następnie przekształcono w Związek Powstańców Śląskich.
Józef Kałdonek (1885-1954)
Urodził się w Bruśku niedaleko Lublińca. Naczelnik „Sokoła” w Wielkich Piekarach i członek licznych organizacji i towarzystw polskich. Okręgowy komendant i jeden z założycieli POW w Piekarach, Szarleju, Brzozowicach, Brzezinach i Dąbrówce Wielkiej. Zajmował się zaopatrzeniem w broń powstańców. Wysoko oceniany przez dowódców. Z powodu kilkumiesięcznego uwięzienia został inwalidą. Wielokrotnie odznaczany. Poseł na pierwszy Sejm Śląski.
Jan Lortz (1888-1942)
Urodził się w Rozbarku. Działacz „Sokoła”. W latach 1912--1913 zarządca polskiego Domu Narodowego „UL” w Bytomiu. Dowódca POW G. Śl. w powiecie bytomskim, w tym kompanii szarlejskiej. Po podziale Śląska zamieszkał w Piekarach Śląskich. Był prezesem komitetu budowy Kopca Wyzwolenia oraz prezesem Związku Powstańców Śląskich. Kawaler Orderu Virtuti Militari.
Stanisław Mastalerz (1895-1959)
Urodził się w Szarleju w rodzinie górniczej. Członek miejscowego gniazda „Sokoła”. Komendant Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska i Centrali Wychowania Fizycznego w trakcie II powstania śląskiego. Dowódca 4 Gliwicko-Toszeckiego Pułku Piechoty im. Stefana Batorego w trakcie III powstania. Jeden z inicjatorów usypania Kopca Wyzwolenia w Piekarach Śląskich.
Bartłomiej Płonka (1897-1965)
Urodził się w DąbrówceWielkiej. Założył Związek Polskiej Młodzieży i „Sokoła” w rodzinnej miejscowości. Komendant oddziałów II powstania śląskiego w Dąbrówce Wielkiej. Organizator i dowódca tamtejszej kompanii rezerwowej w liczbie 150-u powstańców, z którymi brał udział w walkach w Łabędach w trzecim powstaniu. Aprowizator batalionu I Pułku Bytomskiego, dowódca komendy placu w Dąbrówce Wielkiej. W latach 30-tych naczelnik gminy Piekary Śląskie i poseł na Sejm Śląski.
Emil Baron (1897-1978)
Urodził się w Piekarach Śląskich. Pracował jako górnik. Członek „Sokoła” oraz POW G. Śl. Uczestnik trzech powstań śląskich w rejonie Piekar Śląskich. Ochraniał wiece narodowe podczas akcji plebiscytowej. W trzecim powstaniu śląskim zastępca dowódcy batalionu. Autor bogatych w fakty wspomnień z walk powstańczych z udziałem piekarzan w trzech powstaniach, w których uczestniczył.
Jan Ludyga (1889-1942)
Urodził się w kolonii Józefka w Piekarach Śląskich. Działacz Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. Od lutego 1920 członek Polskiego Komisariatu Plebiscytowego w Bytomiu. W okresie II powstania śląskiego aresztowany i osadzony w więzieniu, uwolniony dzięki interwencji francuskiej. Po powstaniach działacz Związku Powstańców Śląskich. Zginął w obozie koncentracyjnym w Dachau w 1942 roku. Odznaczony m.in. Orderem Virtuti Militari.
Feliks Wróbel (1885-1941)
Urodził się w Piekarach Śląskich. Naczelnik gniazda „Sokoła” w Piekarach Śląskich. Członek POW G. Śl. Komendant 2 Rejonu w Okręgu Bytomsko-Tarnogórskim w II powstaniu śląskim. W III powstaniu komendant powiatu bytomskiego. Członek Związku Powstańców Śląskich i prezes Związku Obrony Kresów Zachodnich. Ławnik gminny w Piekarach Śląskich. Więzień obozów koncentracyjnych Buchenwald i Mauthausen-Gusen, gdzie zginął w 1941 roku.
Paulina Siwa (1884-?)
Urodziła się w Szarleju. Sprzedawczyni w sklepie tekstylnym. Pełniła rolę łącznika, przenosząc broń i dokumenty dla powstańców w okresie I i II powstania. Przed III powstaniem zorganizowała kurs sanitarny dla kobiet, w trakcie walk opatrywała rannych. Pracowała w szpitalu w Szarleju. Założycielka miejscowego Towarzystwa Polskiego Czerwonego Krzyża. Uhonorowana Śląską Wstęgą Waleczności i Zasługi.
Józef Graniczny (1897-1940)
Urodził się w Piekarach Śląskich. Członek „Sokoła” i POW. Uczestnik trzech powstań śląskich. Od X 1920 roku dowódca I Kompanii Szturmowej, następnie dowódca batalionu. Brał udział w walkach w powiecie bytomskim, a także na Śląsku Opolskim. Mianowany porucznikiem Marynarki Wojennej. Odznaczony m.in. Orderem Virtuti Militari. Zginął w Katyniu w 1940 roku.
-------------------------------------------
Wokół samych powstań śląskich narosło wiele mitów, a strony waśni pod wpływem emocji często przerzucają się oskarżeniami nie mającymi zbyt wiele wspólnego z prawdą. Dla wszystkich chętnych pogłębienia rzetelnej wiedzy odsyłamy do wybranych opracowań, a w szczególności monografii prof. Ryszarda Kaczmarka pt.: Powstania śląskie 1919-1920-1921. Autor obiektywnie opisuje konflikt jako wojnę polsko-niemiecką i pozwala czytelnikowi na własną opinię oraz ocenę tych wydarzeń.
BIBLIOGRAFIA
- Baron E., To nie sztuka dać się zabić: wspomnienia piekarskiego powstańca, oprac, i red. D. Pietrucha, Piekary Śląskie 2020.
- Bensz L., III Powstanie Śląskie we wspomnieniach Rudolfa Kornkego [www.piekarskiwerk.pl].
- Dziewulski S. Wyniki plebiscytu na Górnym Śląsku, Warszawa 1922.
- Encyklopedia Piekar Śląskich..., red. Grzegorz Grzegorek, Katowice 2011.
- Gawlik H. [et al.]. Piekarzanie. Leksykon mieszkańców Piekar Śląskich, Piekary Śląskie 2010.
- Kaczmarek R., Powstania Śląskie 1919-1920-1921 : nieznana wojna polsko-niemiecka, Kraków 2019.
- Kronika Związku Weteranów Powstań Śląskich i ZBoWiD w Brzezinach Śląskich, 1945-1973.Tom I - zbiory Izby Regionalnej w Piekarach Śląskich.
- Pietrucha D., Piekary ku chwale bohaterom czyli Rzecz o Kopcu Wyzwolenia, Piekary Śląskie 2017.
- Powstania śląskie, oprac. Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej [Platforma Eduś - edus.ibrbs.pl].
- Problem Śląska podczas I wojny światowej, oprac. Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej [Platforma Eduś - www.edus.ibrbs.pl]
- Żydek K. Od Pecare do Piekar Śląskich: opowieść o dziejach Piekar Śląskich, Piekary Śląskie 1972.
ŹRÓDŁA ILUSTRACJI I DOKUMENTÓW:
- Izba Regionalna w Piekarach Śląskich (izbaregionalna.piekary.pl)
- Biblioteka Śląska w Katowicach (sbc.org.pl)
- Narodowe Archiwum Cyfrowe (szukajwarchi-wach.gov.pl),
- Biblioteka Narodowa (polona.pl)
- Muzeum Śląskie (muzeumslaskie.pl)
- Muzeum Powstań Śląskich (muzeumpo-wstanslaskich.pl)
- Centralne Archiwum Wojskowe (wbh.wp.mil.pl)
- Polska na fotografii (www.polska-org.pl)
- Wikipedia (pl.wikipedia.org)