Na początku drugiej połowy XIX wieku na drogę szybkiego rozwoju gospodarczego wkroczyły Prusy, zjednoczone już poprzednio w Niemieckim Związku Celnym (1834). W latach 1850-1870 w przemyśle techniczne zaczęto stosować ulepszenia w oparciu o nowe formy akumulacji kapitałów - przede wszystkim spółek akcyjnych. Rosła szybko produkcja poszczególnych gałęzi niemieckiego przemysłu żelaznego.
Równocześnie dokonywał się proces koncentracji produkcji w przedsiębiorstwach. W celu ochrony rozwijającego się przemysłu, Prusy i inne państwa Niemieckiego Związku Celnego prowadziły odpowiednią politykę handlową, otaczając swój żelazny przemysł ochroną celną. Cła wprowadzone w 1844 roku, zapewniały tej gałęzi przemysłu – mimo częściowej zmiany stawek celnych w układach handlowych zawartych z Belgią, Austrią i Francją – daleko idącą ochronę przed importem zagranicznym[1].
Górnośląski przemysł cynkowy opierał produkcję na miejscowej rudzie galmanu, która była nienajlepszej jakości - zawartość cynku przeważnie nie przekraczała 14-16%. Obok rud miejscowych starano się wykorzystywać rudę importowaną, lecz wysokie cła na import galmanu powodowały, że miejscowe rudy skutecznie mogły konkurować z rudą sprowadzaną z zagranicy. Górnictwo rud cynkowych w latach pięćdziesiątych XIX wieku przeżywało swój pomyślny okres. Liczba kopalń nie była jednak stabilna, początkowo przeważała tendencja wzrostowa, później zanotowano spadek[2].
Rozwój górnictwa galmanu w XIX wieku był uzależniony w głównej mierze od koniunktury przemysłu cynkowego. Kryzys lat 1857-1858 związany z przesyceniem rynku (i idącym w ślad za tym spadkiem cen cynku) spowodował, że od 1858 roku unieruchomiona została pewna liczba kopalń galmanu. Zamknięte zostały przede wszystkim małe kopalnie o słabym poziomie technicznym[3]. Czynnikiem ułatwiającym pomyślny rozwój przemysłu na Górnym Śląsku było zlikwidowanie tzw. zasady dyrekcyjnej. Od połowy XIX wieku państwo niemieckie przeszło do stosowania polityki liberalnej w górnictwie i hutnictwie, zostawiając sprawy robotników i produkcji w rękach pracodawców. Na Górnym Śląsku była silna koncentracja przemysłu. Spowodowane to było tym, że wielcy właściciele ziemscy posiadający olbrzymie latyfundia, zakładali w nich kopalnie węgla kamiennego, kopalnie rud cynku, ołowiu, żelaza i huty przerabiające rudy[4].
Kilka lat wcześniej, na Górnym Śląsku rozpoczęły się trudności w przemyśle cynkowym, wynikające z coraz gorszej jakości rudy cynku. Problemy te były związane z wyczerpywaniem się miejscowego złoża, zawierającego galman. Podejmowano szereg działań, mających na celu poszukiwanie nowych pokładów rud cynkowych, ponownym przetapianiu rud wyrzuconych już na hałdy za pomocą nowszych urządzeń do tego przeznaczonych[5]. Równocześnie w wielu śląskich kopalniach rozpoczęto poszukiwania galmanu na większych głębokościach. Przy eksploatacji nowego złoża w najgłębszym poziomie kopalni „Samuelsglück” natrafiono w 1868 roku na pierwsze znalezisko śląskiej blendy cynkowej, natomiast kilka lat później natrafiono na podobne złoże w kopalni „Bleischarley”[6]. Wysokie koszty modernizacji, które obciążały właścicieli zakładów, spowodowały upadek niektórych hut cynkowych, gdyż nie wszystkich było stać na konieczne inwestycje. Z tych samych też powodów wstrzymano produkcję w szeregu kopalń rud cynku, w szczególności galmanu[7].
W 1873 roku odnotowano na Górnym Śląsku wydobycie 3 365 ton blendy, co stanowiło zaledwie 0,9% wydobytej wówczas ilości galmanu, ale już w dwa lata później wydobyto 32 307 ton, co stanowiło 8,5%. Od tego momentu wydobycie blendy na Górnym Śląsku zaczęło bardzo szybko wzrastać. Huty cynkowe po zastosowaniu szeregu technicznych zmian, po zbudowaniu odpowiednich urządzeń przygotowawczych i prażalni, w coraz większym stopniu przetapiały blendę. Spowodowało to wypełnienie luki jaka zaczęła powstawać w skutek wyczerpywania się złóż galmanu. Wydobycie rud cynku zaczęło ponownie wzrastać, a wraz z tym również jego udział w produkcji państwa pruskiego. Spowodowało to zażegnanie kryzysu w górnictwie cynkowym na Górnym Śląsku, jak również w miejscowym przemyśle cynkowym[8]. Dodatkowo zwycięska wojna francusko-pruska (1870-1871) oraz wielomiliardowa kontrybucja francuska stały się bodźcem rozwoju gospodarczego w Niemczech. Zjednoczenie polityczne Niemiec i zniesienie wewnątrzniemieckich ograniczeń celnych przyczyniło się do większego rozwoju rynku wewnętrznego[9].
Wielkie koncerny miały decydującą rolę w przemyśle cynkowym. Świadczy o tym fakt, iż znaczna część produkcji cynku, jak i wydobywania rud cynkowych skoncentrowana była w rękach trzech właścicieli: Schlesische A.G. für Bergbau und Zinkhüttenbetrieb, Spadkobierców Giesche i księcia Hohenlohe, mianowicie 68,38% produkcji cynku, 54,41% galmanu i 56,50% blendy. Na uwagę zasługuje szybki wzrost przedsiębiorstw księcia Hohenlohego, który w latach 1880-1890 podniósł swój udział w produkcji cynku z 10,85 % do 18,72 %. W 1885 roku zostało zawarte międzynarodowe porozumienie producentów rud cynku, z udziałem również górnośląskich hut. Dotyczyło ono ograniczenia w produkcji cynku na przełomie czterech lat, ponad poziom z 1884 roku. Jedynie górnośląskim hutom przyznano prawo przekroczenia tego poziomu o najwyżej 5%[10].
Rozwój techniczny kopalń w Wielkiej Dąbrówce
Z wielkiej ilości kopalń na terenie Wielkiej Dąbrówki, zachowały się informacje dotyczące rozwoju, eksploatacji tylko niewielkiej części zakładów, z kilku są to tylko pojedyncze lata. O pierwszej kopalni „Friedrich Wilhelm” na terenie Wielkiej Dąbrówki, która uzyskała nadanie we wrześniu 1844 roku. W 1874 roku kopalnia „Neue Friedrich Wilhelm” uzyskała nadanie na piryt. Jak już wspomniałem w poprzednim artykule „Friedrich Wilhelm” i „Neue Friedrich Wilhelm” pokrywały się polem górniczym, posiadały nadania na rudę ołowiu, cynku i pirytu. W archiwaliach zachowały się tylko późniejsze mapy, na podstawie których można stwierdzić fakt, iż były prowadzone prace związane z eksploatacją złoża w powyższych kopalniach[11].
Kopalnia „Rosalie”
Znacznie więcej informacji zachowało się w przypadku kopalni „Rosalie”. Prace w tej kopalni rozpoczęto w 1854 roku. W początkowym okresie trwały prace w szybach: „Adam”, który był szybem poszukiwawczym, „Maschinen” i „Gotthilf”. W 1854 roku przy kopalni znajdowała się płuczka[12]. Znaczny napływ wody przerwał pracę w kopalni na kilkanaście lat. Ponowną próbę jej odbudowy podjęto w 1864 roku, jednak zakończyła się ona niepowodzeniem[13]. Po następnej przerwie zaczęto eksploatować kopalnię w 1884 roku. Posiadała ona 17 szybów, co wskazuje poniższa tabela. Najgłębszy był szyb „Hilf” sięgający 66,3 metrów pod ziemią.
Źródło: Geisenheimer, Das Wasserhebewerk Rosaliegrube des Landkreises Kattowitz/nach dem bei dem kreisausschusse zu Kattowitz befindlichen
Material bearb. Von Geisenheimer – Kattowitz: Verlag der Expedition der „ Ztschr, des Oberschl.Berg –und Huttenmannischen Vereins“, Kattowitz 1911.
Tabela. Wykaz szybów kopalni „Rosalie”
L.p |
Nazwa szybu |
Głębokość w m |
L.p |
Nazwa szybu |
Głębokość w m |
1 |
Abel |
- |
10 |
Gotthilf |
26,2 |
2 |
Adam |
- |
11 |
Gutglück |
44 |
3 |
Albert |
- |
12 |
Hilf |
66,3 |
4 |
Barbara |
34 |
13 |
Josef |
27,3 |
5 |
Benjamin |
- |
14 |
Köhler |
- |
6 |
Ernestine |
31,3 |
15 |
Luis |
26,5 |
7 |
Friedrich |
27,2 |
16 |
Masch |
44 |
8 |
Gabriel |
37,8 |
17 |
Pauline |
37 |
9 |
Georg |
21,4 |
|
Źródło: Opracowanie własne na podstawie mapy: AP Kat, Komisja Planowania przy Radzie Ministrów Zespół Planowania Regionalnego z siedzibą w Katowicach, nr poz. 2202_21.
W następnych latach produkcja utrzymywała się na podobnym poziomie, wynosząc kilka tysięcy ton. W trakcie eksploatacji często pojawiały się problemy związane z napływami wody zalewającej co jakiś czas kopalnie. Potwierdza to obecność dwóch maszyn parowych o mocy 760 KM, służących do odwadniania[14]. W dalszym ciągu prowadzone były prace mające na celu zwiększenie wydobycia rudy cynku. W wyniku prowadzonych działań polegających na drążeniu chodnika w kierunku północno-wschodnim, na głębokości 60 metrów i w odległości 405 metrów od szybu głównego, wypływały znaczne ilości wody. W listopadzie 1893 roku napływ wody wynosił 20m3. Tak dużego naporu wód podziemnych nie zdołano powstrzymać, co spowodowało zakończenie dziewięcioletniej eksploatacji kopalni „Rosalie”. Została ona przekształcona w ujęcie wody[15].
Kopalnia „Samuelsglück”
Kopalnia „Samuelsglück” nadanie na ołów uzyskała 25 kwietnia 1857 roku.[16] Pierwsze informacje o wydobyciu pojawiły się w 1860 roku. Posiadała ona 14 szybów. W 1868 roku szesnastu ówczesnych właścicieli „Samuelsglück”, zgłosiło nową kopalnie „Pyrit", która rok później uzyskała prawo wydobywania pirytu. Od tego momentu obydwie kopalnie tworzyły jedną[17].
Kopalnia „Samuelsglück”. Źródło: AP Kat, Giesche Spółka Akcyjna Katowice, sygn. Aneks, foto 21, 30.
Tabela. Wykaz szybów kopalni „Samuelsglück”
L.p. |
Nazwa szybu |
głębokość |
Uwagi |
L.p. |
Nazwa szybu |
głębokość |
Uwagi |
1 |
Blind |
- |
brak danych |
8 |
Johann |
72 |
do transportu drewna. wentylacyjny zjazdowy |
2 |
Else |
54 |
wentylacyjny |
9 |
Josephine |
- |
brak danych |
3 |
Fund |
70,8 |
brak danych |
10 |
Kramer |
- |
brak danych |
4 |
Grosser |
81 |
wydobywczy zjazdowy odwadniający |
11 |
Maschinen Walter |
75 |
wydobywczy wentylacyjny zjazdowy |
5 |
Helene |
- |
brak danych |
12 |
Virchow |
62 |
zjazdowy |
6 |
Hennig |
- |
brak danych |
13 |
Vorsicht |
45 |
wentylacyjny |
7 |
Jagd |
61,5 |
brak danych |
14 |
Wetter |
- |
brak danych |
Źródło: Utworzona na podstawie map znajdujących się w: AP Kat, Wyższy Urząd Górniczy Katowice, OBB III, poz. 2051_24, 2051_25, „Zeitschrift für das Berg-, Hutten- und Salinenwesen in dem Preussischen Staate”, Berlin 1894, s. 279.
Kopalnia „Bleischarley”
O wiele więcej informacji niż w odniesieniu do poprzednich zakładów posiadamy z kopalni „Bleischarley”. W początkowym okresie istnienia kopalni, roboty górnicze ograniczały się do wydobywania z nieznacznych głębokości rudy ołowianej. Najgłębszy szyb w tym czasie miał tylko 18 metrów głębokości. Znaczne dopływy wody uniemożliwiały dalsze pogłębianie szybów. W 1860 roku Spadkobiercy Gieschego zakupili połowę udziałów w kopalni. Po ustawieniu odpowiednich mocnych pomp do poziomu 50 m, powstał projekt drążenia czterech szybów: „Rowley”, „Bethlen”, „Paul” i „Prittwitz”. Wraz z szybami miała powstać kopalnia, która była początkiem późniejszego pola zachodniego.
Kopalnia „Bleischarley” - pole zachodnie. Źródło: Friedrich Bernhardi, Georg v. Giesche’s Erben Die Entwicklung
des Besitzes der Gesellschaft vom Jahre 1851 ab., Breslau, 1904, s. pomiędzy 24-25
W międzyczasie prowadzono prace w polu wschodnim, o czym świadczą zainstalowane maszyny parowe służące do odwadniania. Początkowo w 1865 roku, w szybie „Solger”, który był szybem wydobywczym, następnie w szybie „Wasser”, gdzie maszyna działała od 1869 roku. Niepowodzenie przy pracach pogłębiania szybów i duże koszty skłoniły rodzinę Donnersmarck do sprzedania reszty udziałów kopalni w 1868 roku Spadkobiercom Giesche. Zostały również sprzedane udziały w kopalniach „Neu Scharley”, „Concordia” i „Urzula”[18]. Wspomniane wyżej kopalnie jak również inne z poza terenu Wielkiej Dąbrówki, (przedstawione w poniższej tabeli) w późniejszym czasie weszły w skład kopalni „Bleischarley”. Było to 12 kopalń: w tym 9 pirytu „Solfatara”, 1 rudy cynku: „Neu Euridice”, i 2 kopalnie rudy cynku i ołowiu: „Neu Scharley”, „Urzula”.
Tabela. Kopalnie wchodzące w skład „Bleischarley” spoza terenu Wielkiej Dąbrówki
Kopalnia |
Wydobywany minerał |
Powierzchnia pola górniczego ( m2) |
Data nadania |
„Neu Scharley” |
cynk i ołów |
875 241 |
1865.02.25 |
„Neu Euridice” |
cynk |
183 813 |
1871.10.30 |
„Solfatara I” |
piryt |
2 189 000 |
1871.08.26 |
„Solfatara IV” |
piryt |
27 790 |
1876.08.03 |
„Solfatara VI” |
piryt |
27 746 |
1876.08.03 |
„Solfatara VII” |
piryt |
106 287 |
1876.08.03 |
„Solfatara VIII” |
piryt |
37 086 |
1876.08.03 |
„Solfatara IX” |
piryt |
37 739 |
1876.08.03 |
„Solfatara X” |
piryt |
55 801 |
1876.08.03 |
„Solfatara XI” |
piryt |
83 264 |
1876.08.03 |
„Solfatara XII” |
piryt |
1 636 355 |
1876.08.03 |
„Urzula" |
cynk i ołów |
2 189 000 |
1864.03.10, 1870.02.08 |
Źródło: AP Kat, ZGH Orzeł Biały w Brzezinach Śląskich 1865-1945, sygn. dopływ. 41, s. 4-10, Giesche Spółka Akcyjna Katowice, sygn. 2454, s. 1.
Ponowne pogłębianie szybów rozpoczęto w polu zachodnim na poziomie 60 m. Natrafiono wtedy na złoża blendy, dla której w roku 1873 wybudowano dużą płuczkę. W latach 1870-75 zostały pogłębione następujące szyby: „Rowley”, „Kaiser”, „Prittwitz”, „Paul”, „Immergrün”, „Maximilian”, „Wasser”[19]. Pierwsze pięć szybów znajdowało się na polu zachodnim, ostatnie zaś na polu wschodnim, gdzie w latach 1878-80 prowadzono intensywne roboty górnicze. Urobek z pola wschodniego wydobywany był szybami: „Maks”, „Solger” i „Schmidt” i transportowany do płuczki znajdującej się na terenie Wielkiej Dąbrówki. Część urobku przewożono na powierzchnię kolejką konną do płuczki przy szybie „Rowley”[20]. Z poniższej tabeli jednoznacznie wynika, że kopalnia „Bleischarley” posiadała dużą ilość szybów, w sumie 38. W polu wschodnim znajdowało się 20 szybów, najgłębszy „Jubiläum” miał około 59 m głębokości. Natomiast na polu zachodnim było ich 18, z czego najgłębszy szyb „Rowley” liczył 94 m. Pole wschodnie posiadało szyby o mniejszej głębokości niż pole zachodnie.
Kopalnia „Bleischarley” - pole wschodnie. Źródło: http://www.piekary.bandit-jack.com/diashow/kalke/
Tabela. Wykaz szybów kopalni „Bleischarley”
L.p. |
Nazwa szybu |
głębokość |
pole |
Funkcje szybów |
1 |
Anna |
35 |
wschodnie |
zjazdowo-wentylacyjny |
2 |
Adolf |
- |
wschodnie |
brak danych |
3 |
Berg |
- |
wschodnie |
brak danych |
4 |
Fanny |
52,45 |
wschodnie |
brak danych |
5 |
Fd |
11,5 |
wschodnie |
brak danych |
6 |
Fund |
27,2 |
wschodnie |
brak danych |
7 |
Helene |
- |
wschodnie |
brak danych |
8 |
Jubiläum |
58,95 |
wschodnie |
brak danych |
9 |
Luft |
32 |
wschodnie |
wentylacyjny, zjazdowy |
10 |
Marie |
- |
wschodnie |
brak danych |
11 |
Martin |
- |
wschodnie |
brak danych |
12 |
Maximilian |
46,82 |
wschodnie |
wydobywczy |
13 |
Mittel |
34,7 |
wschodnie |
wentylacyjny, materiałowy do opuszczania drewna i koni |
14 |
North |
- |
wschodnie |
brak danych |
15 |
Schmidt |
24,3 |
wschodnie |
wydobywczy, odwadniający |
16 |
Solger |
37,7 |
wschodnie |
wydobywczy |
17 |
Stephan |
- |
wschodnie |
brak danych |
18 |
Rand |
11,5 |
wschodnie |
brak danych |
19 |
Wasser |
35,5 |
wschodnie |
odwadniający, wentylacyjny |
20 |
Wetter |
35,4 |
wschodnie |
wentylacyjny |
21 |
Abel |
- |
zachodnie |
brak danych |
22 |
Bethlen |
62,7 |
zachodnie |
brak danych |
23 |
Brems |
23,7 |
zachodnie |
brak danych |
24 |
Hoffnung (?) |
- |
zachodnie |
brak danych |
25 |
Immergrün |
54,8 |
zachodnie |
wentylacyjny |
26 |
Kaiser |
68 |
zachodnie |
brak danych |
27 |
Kraker |
92,3 |
zachodnie |
wydobywczy |
28 |
Nepomuk |
59,7 |
zachodnie |
brak danych |
29 |
Paul |
66,7 |
zachodnie |
zjazdowy i do transportu drewna |
30 |
Sedan |
80,3 |
zachodnie |
brak danych |
31 |
Polycarp |
60,2 |
zachodnie |
wentylacyjny |
32 |
Prittwitz |
70,65 |
zachodnie |
wydobywczy i wentylacyjny |
33 |
Rowley |
94,05 |
zachodnie |
wydobywczy, zjazdowy, wentylacyjny |
34 |
Triebs |
- |
zachodnie |
zjazdowy i do transportu drewna |
35 |
Walter |
68,35 |
zachodnie |
brak danych |
36 |
Wetter |
56,7 |
zachodnie |
zjazdowy |
37 |
Rossberg |
76 |
zachodnie |
wentylacyjny i do opuszczania koni |
38 |
Wolfgang |
79,2 |
zachodnie |
wentylacyjny |
Źródło: Utworzona na podstawie map znajdujących się w: AP Kat, Komisja Planowania przy Radzie Ministrów Zespół Planowania Regionalnego z siedzibą w Katowicach, nr poz. 2202_21, Wyższy Urząd Górniczy Katowice, OBB III, poz. 2051_24, 2051_25, „Zeitschrift für das Berg-, Hutten- und Salinenwesen in dem Preussischen Starte”, Berlin 1894, s. 279-280. Uwaga szyby Rossberg i Wolfgang początkowo należały do kopalń „Gute Concordia” i “Neue Euridice”
W 1880 roku osiągnięto szybem „Rowley” poziom 90 m, a w 1888 roku połączono wspomniane pole zachodnie ze wschodnim, w wyniku czego pompy z pola wschodniego zostały zatrzymane, natomiast odwadnianie odbywało się tylko w polu zachodnim. W tym samym roku wybudowano również większą płuczkę na blendę i galman. W 1903 roku Spadkobiercy Giesche zakupili większość udziałów kopalni „Samuelsglück”, która w 1907 roku zaprzestała wydobycia, natomiast płuczki tej kopalni otrzymywały materiał do przeróbki z kopalni „Bleischarley”. Zamontowano suchą sortownie blendy. W 1909 roku zaczęto drążyć szyb „Kraker”, który pogłębiono do poziomu 90 m, a na dole urządzono centralne odwadnianie. Wraz z wierceniem szybu rozpoczęto przy nim budowę wielkiej płuczki blendy, którą uruchomiono w 1911 roku, jednocześnie zamykając suchą sortownie blendy. W tym samym roku wprowadzono na dole kopalni lokomotywy benzolowe do transportu urobku. W 1913 roku wprowadzono młoty pneumatyczne do wiercenia otworów[21]. Na podstawie mapy górniczej, możemy stwierdzić, że kopalnia „Kramersglück” posiadała 2 szyby, „Hermann” o głębokości 106 m i „Vers”[22]. Kopalnia wskutek szybkiego wyczerpywania się złoża jak również trudnych warunków geologicznych, stała się nierentowna.
Kopalnia „Bleischarley” - pole wschodnie. Źródło: http://www.piekary.bandit-jack.com/diashow/kalke/
Nazewnictwo szybów górniczych
Na podstawie stosunków własnościowych jak i rozwoju kopalń, możemy wytłumaczyć część nazw szybów poszczególnych zakładów. Nazwa szybu „Triebs” pochodziła od Juliusa Triebsa, który od 1862 roku pełnił funkcje sztygara, później nadsztygara i administratora górniczego. Nazwa szybu „Kraker” pochodziła od nazwiska Alberta Eugena Krakera von Schwarzenfelda, urodzonego 16 maja 1836 roku, reprezentanta firmy Spadkobiercy Giesche w latach 1874. Nazwa szybu „Prittwitz” pochodziła od nazwiska Wilhelma Friedrich von Prittwiz Gaffron - reprezentanta i zastępcy reprezentanta Spadkobierców Giesche w latach 1846-1892. Szyb „Sedan” nazwano z pewnością na cześć zwycięstwa pod Sedan w 1870 roku. W kopalni „Samuelsglück” nazwa szybu „Grosser” pochodziła najprawdopodobniej od pierwszego współwłaściciela kopalni Friedricha Wilhelma Grossera, kupca z Gliwic. Szyb „Kramer” od współwłaściciela Ernsta Kramera, mistrza ciesielskiego z Bytomia. Nazwa szybu „Hennig” pochodziła od nazwiska współwłaściciela kopalni Emila Adolpha Henniga, kupca z Gliwic, który w 1858 roku posiadał udziały w kopalni.[23] Nazwa szybu „Köhler” kopalni „Rosalie” pochodziła od nazwiska dyrektora górniczego Köhlera pracującego dla Schaffgotschów[24].
Wydobycie i zbyt rud
Z wielkiej ilość kopalń na terenie Wielkiej Dąbrówki zachowały się informacje o prowadzonym wydobyciu tylko siedmiu zakładów, z kilku są to tylko pojedyncze lata. Przyczyną może być fakt, że nie natrafiono na złoża rud w pozostałych kopalniach lub trudności związane z eksploatacją. W 1853 roku w kopalni „Friedrich Wilhelm” podczas prób wydobyto 161 funtów rudy ołowiu[25]. Oprócz tego, dostarczono 6880 cetnarów[26] rudy o wartości przeszło 25 tys. talarów[27] dokładnie 25837[28].
W 1854 roku w kopalni „Rosalie” w pierwszym roku eksploatacji zakładu, wydobyto około 8000 cetnarów rudy cynku[29]. Pojedynczą informacje uzyskujemy również dla kopalni „Georg”. W 1868 roku wydobyto 3 cetnary rudy ołowiu[30]. Pełniejsze dane posiadamy dla kopalń „Bleischarley”, „Samuelsglück”, częściowo „Kramersglück” i „Rosalie z późniejszego okresu eksploatacji.
Jak wynika z produkcji[31] zestawionej w poniższej tabeli, od drugiej połowy XIX wieku, to jest od 1860 roku, w kopalni „Samuelsglück” wydobyciu podlegała głównie ruda ołowiu, której ilość w latach od 1860-1864 wzrosła 30-krotnie i wynosiła 898 ton. W późniejszym okresie, tj. od 1867 roku rozpoczęto wydobycie galmanu. Pierwsza informacja dotycząca produkcji rudy ołowiu w kopalni „Bleischarley” miała miejsce w 1864 roku. Kopalnia wydobyła w tym czasie 706 ton rudy ołowiu, jej produkcja do 1874 roku systematycznie rosła wynosząc w tym roku 2187 ton.
W początkowym okresie kopalnia „Bleischarley” wydobywała tylko rudę ołowiu, którą następnie sprzedawano państwowej hucie „Fryderyk” w Strzybnicy po cenie wydobycia. Kierując się względami ekonomicznymi, Spadkobiercy Giesche zaprzestali sprzedawać rudę ołowiu i postanowili wybudować własną hutę ołowiu „Walther-Croneck”, co zostało poczynione w 1864 roku na terenie Małej Dąbrówki[32].
Kopalnia „Samuelsglück”, jak już wspomniano była pierwszą na Górnym Śląsku, w której natrafiono w 1868 roku na złoża blendy , której wydobycie systematycznie rosło do roku 1894. W 1871 roku w czasie głębienia szybu w kopalni „Bleischarley” na głębokości 60 m natrafiono na pokład blendy, który był częścią składową bogatych zasobów blendy pozwalających na natychmiastowe podjęcie ich eksploatacji. Spadkobiercy Gieschego zrozumieli konieczność przestawienia się na wytwarzanie cynku z blendy, ale było to przedsięwzięcie kosztowne. Blendę można było użyć w procesie destylacji cynku po uprzednim usunięciu z niej siarki. Produktami procesu prażenia była wyprażona blenda (tlenek cynku) oraz dwutlenek siarki. Ten ostatni był bardzo szkodliwy dla ludzi i środowiska, konieczne było jego uchwycenie i przerobienie na kwas siarkowy. W 1873 roku wybudowano przy kopalni „Bleischarley” dużą płuczkę blendy. W tym samym roku zapadła również decyzja o budowie prażalni, łącznie z fabryką kwasu siarkowego w zespole szopienickich hut cynku. Wybudowany zakład został otwarty w 1875 roku i nazwano go hutą „Recke”[33].
Tabela. Produkcja w kopalniach „Bleischarley”, „Samuelsglück”, „Kramersglück” (w tonach)
Rok |
„Bleischarley” |
„Samuelsglück” |
„Kramersglück” |
|||||||||
Ruda ołowiu |
Galman
|
Blenda
|
Piryt
|
Ruda żelaza |
Ruda ołowiu |
Galman
|
Blenda |
Piryt |
Galman |
Blenda |
Ruda ołowiu |
|
1860 |
|
|
|
|
|
25 |
|
|
|
|
|
|
1861 |
|
|
|
|
|
134 |
|
|
|
|
|
|
1862 |
|
|
|
|
|
351 |
|
|
|
|
|
|
1863 |
|
|
|
|
|
591 |
|
|
|
|
|
|
1864 |
706 |
|
|
|
|
898 |
|
|
|
|
|
|
1865 |
1002 |
|
|
|
|
487 |
|
|
|
|
|
|
1866 |
1218 |
|
|
|
|
201 |
|
|
|
|
|
|
1867 |
1425 |
|
|
|
|
281 |
130 |
|
|
|
|
|
1868 |
1531 |
|
|
|
|
395 |
968 |
819 |
|
|
|
|
1869 |
1484 |
|
|
|
|
642 |
406 |
1427 |
|
|
|
|
1870 |
1478 |
|
|
|
|
543 |
2989 |
1197 |
|
|
|
|
1871 |
1573 |
|
|
|
|
373 |
3395 |
1198 |
|
|
|
|
1872 |
1867 |
|
|
|
|
589 |
10880 |
3059 |
128 |
|
|
|
1873 |
2103 |
|
|
|
|
670 |
15102 |
4885 |
169 |
|
|
|
1874 |
2187 |
10924 |
2337 |
|
|
910 |
15526 |
9007 |
1102 |
|
|
|
1875 |
2138 |
14223 |
9333 |
|
|
727 |
15427 |
19093 |
1610 |
|
|
|
1876 |
1919 |
19021 |
13776 |
|
|
591 |
13796 |
20829 |
1946 |
|
|
|
1877 |
1652 |
27328 |
8459 |
|
|
531 |
13246 |
22025 |
1593 |
|
|
|
Rok |
„Bleischarley” |
„Samuelsglück” |
„Kramersglück” |
|||||||||
Ruda ołowiu |
Galman
|
Blenda
|
Piryt
|
Ruda żelaza |
Ruda ołowiu |
Galman
|
Blenda |
Piryt |
Galman |
Blenda |
Ruda ołowiu |
|
1878 |
1730 |
27327 |
14606 |
|
|
601 |
10097 |
27028 |
1465 |
|
|
|
1879 |
1923 |
12365 |
19984 |
|
|
522 |
7928 |
28620 |
2015 |
164 |
|
|
1880 |
2070 |
39699 |
22994 |
|
|
950 |
10698 |
31170 |
1470 |
9406 |
|
|
1881 |
1927 |
31857 |
16861 |
|
|
967 |
12616 |
33737 |
960 |
16564 |
|
|
1882 |
1663 |
35125 |
15744 |
|
|
898 |
16956 |
34093 |
852 |
21341 |
|
|
1883 |
1799 |
40499 |
17559 |
|
|
788 |
19792 |
30478 |
470 |
17863 |
|
|
1884 |
1756 |
34123 |
16490 |
|
|
709 |
19519 |
32818 |
298 |
17167 |
|
|
1885 |
2324 |
39221 |
17883 |
|
|
475 |
29304 |
35144 |
236 |
15203 |
|
15 |
1886 |
2071 |
41133 |
19597 |
|
|
586 |
37005 |
35238 |
195 |
12377 |
|
6 |
1887 |
2053 |
49911 |
20169 |
|
|
600 |
44975 |
35549 |
690 |
115 |
306 |
|
1888 |
2650 |
41421 |
15576 |
|
|
676 |
54480 |
36950 |
825 |
|
|
|
1889 |
3930 |
49626 |
21227 |
|
|
675 |
57993 |
35530 |
1365 |
|
|
|
1890 |
3686 |
46193 |
19632 |
|
|
690 |
53230 |
36287 |
555 |
|
|
|
1891 |
3165 |
44835 |
26668 |
|
|
426 |
53550 |
32710 |
130 |
|
|
|
1892 |
4533 |
60706 |
40119 |
415 |
156 |
341 |
51728 |
33755 |
290 |
|
|
|
1893 |
4002 |
72198 |
34928 |
363 |
116 |
446 |
52515 |
35255 |
620 |
|
|
|
1894 |
4103 |
79770 |
41781 |
480 |
62 |
507 |
49068 |
33241 |
405 |
|
|
|
1895 |
4478 |
71177 |
42863 |
355 |
94 |
575 |
48521 |
32271 |
285 |
|
|
|
1896 |
4141 |
72112 |
46637 |
407 |
29 |
510 |
45821 |
28334 |
85 |
|
|
|
1897 |
4575 |
71896 |
42344 |
328 |
77 |
767 |
43992 |
27553 |
288 |
|
|
|
1898 |
4509 |
71652 |
43913 |
380 |
44 |
865 |
40998 |
28226 |
251 |
180 |
10257 |
1140 |
1899 |
4825 |
64541 |
67101 |
282 |
5 |
484 |
28135 |
28860 |
520 |
|
|
|
1900 |
4644 |
77562 |
58172 |
432 |
18 |
317 |
19515 |
25710 |
2575 |
|
|
|
1901 |
5234 |
92470 |
59514 |
164 |
|
312 |
20780 |
25031 |
2621 |
|
3544 |
|
1902 |
4948 |
101111 |
67630 |
121 |
35 |
424 |
21791 |
24942 |
3116 |
6 |
2155 |
17 |
1903 |
5236 |
99264 |
77686 |
152 |
11 |
362 |
18977 |
24646 |
3465 |
|
|
|
1904 |
5334 |
99233 |
84833 |
137 |
|
252 |
16707 |
22751 |
1726 |
|
|
|
1905 |
5601 |
106968 |
83710 |
284 |
|
224 |
4435 |
25786 |
480 |
|
|
|
1906 |
6662 |
93541 |
88352 |
346 |
|
228 |
3763 |
23996 |
74 |
|
|
|
1907 |
7176 |
100680 |
93237 |
278 |
|
137 |
1956 |
16905 |
117 |
|
|
|
1908 |
7015 |
101180 |
100756 |
198 |
|
- |
- |
- |
- |
|
|
|
1909 |
7910 |
97526 |
105023 |
124 |
|
- |
- |
- |
- |
|
|
|
1910 |
7961 |
53039 |
105793 |
632 |
|
- |
- |
- |
- |
|
|
|
1911 |
7496 |
61742 |
116413 |
517 |
|
- |
- |
- |
- |
|
|
|
1912 |
12065 |
64574 |
141361 |
915 |
|
- |
- |
- |
- |
|
|
|
1913 |
11622 |
41056 |
140143 |
825 |
|
- |
- |
- |
- |
|
|
|
Źródło: Dla kopalni „Bleischarley” „Zeitschrift für das Berg-, Hutten- und Salinenwesen in dem Preussischen Staate” 1864-1892, gdzie do 1878 roku produkcja była podana w cetnarach, która została przeliczona przeze mnie na tony, „Statistik der Oberschlesischen Berg- und Hüttenwerke für das Jahr" 1892-1913. Dla kopalni „Samuelsglück”, H. Voltz, Die Bergwerks –und Hüttenverwaltungen des Oberschlesischen Industriebezirks: ein historisch statistischer wegweiser den Theilnehmern am v. Allgemeinen Deutschen Bergmannstage, Kattowitz, 1892,s. 197-198 do roku 1891, „Statistik der Oberschlesischen Berg- und Hüttenwerke für das Jahr“ 1892-1907. Uwaga w „Samuelsglück” w 1907 roku produkcja podana jest tylko za 8 miesięcy Dla kopalni „Kramersglück”, „Zeitschrift BHS, Statistik der Oberschlesischen Berg- und Hüttenwerke für das Jahr“ 1879-1887, „Statistik der Oberschlesischen Berg- und Hüttenwerke für das Jahr“ 1898-1902.
Według informacji zawartych w tabeli, w 1874 roku, zaczęto wydobywać blendę, która w tym czasie stała się dodatkowym, oprócz galmanu, źródłem cynku. Począwszy od roku 1874 w kopalni „Bleischarley”, obserwujemy równomierny wzrost produkcji galmanu i blendy. Taki stan rzeczy utrzymywał się aż do roku 1892.
Pierwsze wydobycie w kopalni „Kramersglück” miało miejsce w 1879 roku. W tym czasie został wydobyty galman w ilości 164 ton. W następnych latach produkcja szybko rosła, uzyskując w 1882 roku największe wydobycie 21341 ton galmanu, więcej niż w tym czasie wydobyła kopalnia „Samuelsglück”. W kolejnych latach produkcja w „Kramersglück” zaczęła spadać, uzyskując w 1887 roku tylko 115 ton galmanu i 306 ton blendy. W latach 1888-1897 brak jest jakichkolwiek informacji w „Zeitschrift für das Berg-, Hutten- und Salinenwesen in dem Preussischen Staate” i w „Statistik der Oberschlesischen Berg- und Hüttenwerke für das Jahr", dotyczących kopalni. Następne wydobycie odnotowano w 1898 roku, wyniosło ono 10257 ton blendy. Ostatnia informacja pochodzi z 1902 roku, kiedy wydobyto 2155 ton blendy i niewielkie ilości pozostałych rud.
Na przełomie lat 1897-1899 kopalnia „Samuelsglück” dysponowała 21 maszynami parowymi, gdzie większość stanowiły maszyny wykorzystywane do odwadniania i płuczek. W ostatnim roku samodzielnego istnienia kopalni, to jest w 1907 roku, zostało osiągnięte maksimum przy wydobywaniu blendy. Jej ilość przewyższyła wydobycie galmanu, którego pokłady począwszy od roku 1899 zaczynały systematycznie maleć na rzecz blendy. Mimo bogatszego wyposażenia kopalni w nowoczesny sprzęt, wzbogaciła się ona w latach 1904-1907 o 10 maszyn elektrycznych, stawała się ona coraz bardziej nierentowna. W tym czasie „Bleischarley” posiadała 22 maszyny parowe, gdzie 13 z nich były wykorzystywane dla płuczek, 5 do odwadniania i 4 dla celów wydobywczych. Według statystyk z 1892 roku równocześnie produkowano piryt i rudy żelaza, których produkcja była nieznaczna w porównaniu do galmanu i blendy. W tym samym roku, tj. 1892 produkcja galmanu wynosiła 60706 ton i 40119 ton blendy. W kolejnych latach, tj. do roku 1907 następował stopniowy wzrost produkcji rud. W roku 1907 nastąpił duży wzrost ilości maszyn w kopalni „Bleischarley” zarówno parowych jak i elektrycznych, co przedstawia tabela 14. W porównaniu do roku 1906 kopalnia wzbogaciła się o 18 maszyn parowych i 11 elektrycznych. Fakt ten był spowodowany wchłonięciem kopalni „Samuelsglück” przez „Bleischarley” w roku 1907. „Samuelsglück” posiadała w tym czasie 19 maszyn parowych i 10 elektrycznych. Mimo tego, iż nastąpiło połączenie obydwu kopalń, nie zauważamy w „Bleischarley” gwałtownego wzrostu produkcji rudy ołowiu w stosunku do roku 1912.
W 1912 roku obserwujemy zwiększenie wydobycia rudy ołowiu o 5 tysięcy ton. W 1909 roku produkcja blendy przewyższyła wydobycie galmanu, wyniosła ona 105023 ton i stale wzrastała, uzyskując w 1913 roku 140143 tony w przeciwieństwie do galmanu, którego produkcja stale malała, osiągając w 1913 roku 41056 ton. W 1884 roku na nowo zaczęto eksploatacje rud w kopalnie „Rosalie”. W tym roku wydobyto około 5430 ton rudy cynku i 475 ton rudy ołowiu. W następnych latach produkcja utrzymywała się na podobnym poziomie, wynosząc kilka tysięcy ton aż do czasu zamknięcia kopalni w 1893 roku.
Kopalnia „Bleischarley” w 1892 roku wydobywając 60 tys. ton galmanu, 40 tys. ton blendy i 4,5 tys. ton rudy ołowiu , znajdowała się na drugim miejscu pod względem wydobycia wśród 38 górnośląskich kopalń rudy cynku i ołowiu. Wyprzedzała ją tylko kopalnia „Neue Helene”, która wydobyła 83 tys. ton galmanu, 70 tys. ton blendy i 7,5 tys. ton rudy ołowiu. Na trzecim miejscu pod względem wydobycia była „Samuelsglück” wydobywająca 51,7 tys. ton galmanu, 33,7 tys. ton blendy i 341 ton rudy ołowiu. Na ogólną ilość wydobycia galmanu wśród górnośląskich kopalń rudy cynku i ołowiu, która w 1892 roku wyniosła 368230 ton, kopalnie „Bleischarley” i „Samuelsglück” wydobyły 30,5 % tej części, w przypadku wydobycia blendy która dla górnośląskiego okręgu wyniosła 291617 ton , wspomniane zakłady wydobyły 25,3 % tej części. Ogólna produkcja rudy ołowiu wyniosła w 1892 roku 29049 ton, przy czym 16,77 % wydobyto w „Bleischarley” i „Samuelsglück”. W 1900 roku „Bleischarley”, pod względem wydobycia był na pierwszym miejscu wśród 29 kopalń, „Samuelsglück” plasował się na czwartej pozycji. Razem kopalnie wydobyły 50,89 % górnośląskiego galmanu, 26,8 % blendy i 11,8% rudy ołowiu. W 1913 roku kopalnia „Bleischarley” była największą kopalnią rudy cynku i ołowiu na terenie Górnego Śląska. W ogólnej produkcji górnośląskich kopalń rudy cynku i ołowiu, zakład wydobył 38% galmanu, 35% blendy, 22,1% rudy ołowiu[34].
Artykuł jest zredagowanym fragmentem pracy magisterskiej "Historia górnictwa rud na terenie Wielkiej Dąbrówki od 1844 do 1914 roku" obroniona przeze mnie w 2009 roku w Instytucie Historii Uniwersytetu Śląskiego pod kierunkiem prof. Marii Wandy Wanatowicz.
[1] K. Popiołek, Górnośląski przemysł górniczo-hutniczy w drugie połowie XIX wieku, Katowice-Kraków 1965, s. 13.
[2] S. Michalkiewicz, Przemysł i robotnicy na Śląsku do 1914 roku, Katowice 1984, s. 64.
[3] K. Jaworska-Cygorijni, Produkcja cynku z rud galmanowych w XIX wieku na ziemiach polskich, Wrocław –Warszawa - Kraków - Gdańsk – Łódź 1989, s. 16.
[4] K. Jonca, Rozwój gospodarczy Polski do 1939 roku, wydanie II, Wrocław 2001, s. 154.
[5] K. Popiołek, Górnośląski przemysł…, s. 68-69.
[6] E. Wilczok, 150 lat hutnictwa metali nieżelaznych w Szopienicach dzieje huty metali nieżelaznych „Szopienice” i jej załogi, Katowice 1984, s. 51.
[7] K. Popiołek, Koncentracja w przemyśle górniczo-hutniczym Górnego Śląska w drugiej połowie XIX wieku, w: Studia i materiały z dziejów Śląska, T. II, Wrocław 1958, s. 115.
[8] K. Popiołek, Górnośląski przemysł…, s. 69-70.
[9] K. Jonca, Rozwój gospodarczy… s. 152.
[10] K. Popiołek, Koncentracja w przemyśle…, s. 116.
[11] Archiwum Państwowe w Katowicach (dalej AP Kat), Zbiór kartograficzny Archiwum Państwowego w Katowicach, poz. 216, 217, 218, 220, 221.
[12] AP Kat, Zakłady Hohenlohego S.A Wełnowiec, sygn. 2506 k. 1-7.
[13] Geisenheimer, Das Wasserhebewerk Rosaliegrube des Landkreises Kattowitz/nach dem bei dem kreisausschusse zu Kattowitz befindlichen Material bearb. Von Geisenheimer – Kattowitz: Verlag der Expedition der „Ztschr, des Oberschl.Berg –und Huttenmannischen Vereins“, Kattowitz 1911, s. 6-7.
[14] Statistik der Oberschlesischen Berg- und Hüttenwerke für das Jahr 1892, s. 30.
[15] AP Kat, Zakłady Hohenlohego…, sygn. 2506,Geisenheimer, Das Wasserhebewerk Rosaliegrube…, s.6-7, Katowickie wodociągi, red. J. Psiuk, Katowice 2007, s. 103-105.
[16] Archiwum Państwowe we Wrocławiu (dalej AP Wrocław), Wyższy Urząd Górniczy we Wrocławiu, sygn. 1832, mikrofilm,T-1333, s. 402-403, AP Kat, ZGH Orzeł Biały w Brzezinach Śląskich 1865-1945, sygn. dopływ. 41, s. 76-77.
[17] AP Kat, Giesche Spółka Akcyjna Katowice, sygn. 2449, s. 5.
[18] AP Kat, Giesche Spółka…, sygn. 3445, s. 133, sygn. 2454, s. 1; Powiat Świętochłowicki Monografja, red. T. Szaliński, Katowice 1931, s. 108. Autorzy błędnie twierdzą że Guido Henckel von Donnersmarck sprzedał również udziały kopalń „ Samuelsglück”, „Rosaliensglück” i „Kramersglück” firmie Giesche, Donnersmarck nie posiadał udziałów w wyżej wymienionych kopalniach. Den Theilnehmern am V. Allgemeinen Deutschen Bergmannstage zu Breslau 1892 gewidmet von der Bergwerks – Gesellschaft Georg von Giesche’s Erben, Kattowitz 1892, s. 167-169 – Są tam parametry techniczne maszyn parowych.
[19] AP Kat, Giesche Spółka… sygn. dopływ 41, s.109 (jest tam również wymieniony szyb „Grosser”, który należał w tym czasie do kopalni „Samuelsglück”)
[20] W. Kotucha, Brzeziny Śląskie. Rys historyczny, b.m.w. 2008, s. 21.
[21] AP Kat, Giesche Spółka… sygn. 2454, s.1, sygn. 3445, s. 132-134, Powiat Świętochłowicki…, s. 107-109.
[22]AP Kat, Komisja Planowania przy Radzie Ministrów Zespół Planowania Regionalnego z siedzibą w Katowicach, nr. poz. 2202_21.
[23] AP Kat, Zbiór akt gruntowych…, sygn. 2040, k. 32-33, k. 91.
[24] AP Kat, Zakłady Hohenlohego… sygn. 2506, k. 73.
[25] Pruska jednostka miar masy 1817-1858 1Funt = 0,467711 kg , zob: I. Ihnatowicz, A. Biernat, Vademecum do badań nad historią XIX i XX wieku, wyd. II, Warszawa 2003, s. 59.
[26] Pruska jednostka miar masy = 1 cetnar pruski wynosił 51,447 kg zob: Ibidem, s. 59,73.
[27] Pruska jednostka pieniężna, Taler (talar) albo Reichstaler (talar Rzeszy) = 30 Silbergroschen (groszy srebrnych) = 360 Pfennigen (fenigów); Silbergrosch (grosz srebrny) i Pfennig (fenig) zob: Ibidem, s. 94.
[28] „Zeitschrift fur das Berg-, Hutten- und Salinenwesen in dem Preussischen Staate“…1855, s. 241.
[29] AP Kat, Zakłady Hohenlohego…, sygn. 2506, k. 1-6.
[30] „Zeitschrift für das Berg-Hutten- und Salinenwesen in dem Preussischen Staate“, Berlin 1869, s.148.
[31] Informacje dotyczące produkcji w kopalni „Bleischarley”, zawarte w tabeli do roku 1891, zostały sporządzone na podstawie „Zeitschrift für das Berg-, Hutten- und Salinenwesen in dem Preussischen Staate”, (dalej Zeitschrift BHS), od 1892 roku informacje oparłem na danych zawartych w „Statistik der Oberschlesischen Berg- und Hüttenwerke für das Jahr" (dalej Statistik OBH), ponieważ są dokładniejsze, zawierają dodatkowo wydobycie pirytu i rudy żelaza, natomiast w Zeitschrift BHS, w latach 1910- 1913 podane jest ogólne wydobycie. Ponad to w Statistik OBH znajduje się mnóstwo dodatkowych danych dotyczących kopalni : wykazy maszyn parowych i elektrycznych, materiały pomocnicze wykorzystywane przy wydobyciu, np. materiały wybuchowe. W przypadku kopalni „Samuelsglück” wykorzystałem dane pochodzące z H. Voltz, Die Bergwerks –und Hüttenverwaltungen des Oberschlesischen Industriebezirks: ein historisch statistischer wegweiser den Theilnehmern am v. Allgemeinen Deutschen Bergmannstage i Statistik OBH, gdyż są pełniejsze w porównaniu z Zeitschrift BHS. Dla kopalni „Kramersglück” wykorzystałem dane z Zeitschrift BHS i Statistik OBH, natomiast dla kopalni „Rosalie”, z Statistik OBH (nie było informacji w Zeitschrift BHS) jak również z zachowanych archiwaliów.
[32] E. Wilczok, 150 lat hutnictwa…,s. 43-45.
[33]AP Kat., Giesche Spółka…, sygn. 3445, s.133, sygn. 2454, s.1 E. Wilczok, 150 lat hutnictwa…, s. 51-53 (Autor podaje rok znalezienia blendy jako 1872, jak również głębokość 65m).
[34] Statistik OBH, 1892, s. 30-33 1900, s. 32-35, 1913, s.18-21.