Rozwój kopalń rud w Dąbrówce Wielkiej od drugiej połowy XIX w. do wybuchu pierwszej wojny światowej.

Tabela. Wykaz szybów kopalni „Rosalie”

Źródło: Opracowanie własne na podstawie mapy: AP Kat, Komisja Planowania przy Radzie Ministrów Zespół Planowania Regionalnego z siedzibą w Katowicach, nr poz. 2202_21.

W następnych latach produkcja utrzymywała się na podobnym poziomie, wynosząc kilka tysięcy ton. W trakcie eksploatacji często pojawiały się problemy związane z napływami wody zalewającej co jakiś czas kopalnie. Potwierdza to obecność dwóch maszyn parowych o mocy 760 KM, służących do odwadniania[14]. W dalszym ciągu prowadzone były prace mające na celu zwiększenie wydobycia rudy cynku. W wyniku prowadzonych działań polegających na drążeniu chodnika w kierunku północno-wschodnim, na głębokości 60 metrów i w odległości 405 metrów od szybu głównego, wypływały znaczne ilości wody. W listopadzie 1893 roku napływ wody wynosił 20m³. Tak dużego naporu wód podziemnych nie zdołano powstrzymać, co spowodowało zakończenie dziewięcioletniej eksploatacji kopalni „Rosalie”. Została ona przekształcona w ujęcie wody[15]. 

Kopalnia „Samuelsglück”

Kopalnia „Samuelsglück” nadanie na ołów uzyskała 25 kwietnia 1857 roku.[16] Pierwsze informacje o wydobyciu pojawiły się w 1860 roku. Posiadała ona 14 szybów. W 1868 roku szesnastu ówczesnych właścicieli „Samuelsglück”, zgłosiło nową kopalnie „Pyrit", która rok później uzyskała prawo wydobywania pirytu. Od tego momentu obydwie kopalnie tworzyły jedną[17]. 

Kopalnia „Samuelsglück”. Źródło: AP Kat, Giesche Spółka Akcyjna Katowice, sygn. Aneks, foto 21, 30.

Tabela. Wykaz szybów kopalni „Samuelsglück”

Źródło: Utworzona na podstawie map znajdujących się w:  AP Kat, Wyższy Urząd Górniczy Katowice, OBB III, poz. 2051_24, 2051_25, „Zeitschrift für das Berg-, Hutten- und Salinenwesen in dem Preussischen Staate”, Berlin 1894, s. 279.

Kopalnia „Bleischarley”

O wiele więcej informacji niż w odniesieniu do poprzednich zakładów posiadamy z kopalni  „Bleischarley”. W początkowym okresie istnienia kopalni, roboty górnicze ograniczały się do wydobywania z nieznacznych głębokości rudy ołowianej. Najgłębszy szyb w tym czasie miał tylko 18 metrów głębokości. Znaczne dopływy wody uniemożliwiały dalsze pogłębianie szybów. W 1860 roku Spadkobiercy Gieschego zakupili połowę udziałów w kopalni. Po ustawieniu odpowiednich mocnych pomp do poziomu 50 m, powstał projekt drążenia czterech szybów: „Rowley”, „Bethlen”, „Paul” i „Prittwitz”. Wraz z szybami miała powstać kopalnia, która była początkiem późniejszego pola zachodniego.

Kopalnia „Bleischarley” - pole zachodnie. Źródło: Friedrich Bernhardi, Georg v. Giesche’s Erben Die Entwicklung
des Besitzes der Gesellschaft vom Jahre 1851 ab., Breslau, 1904, s. pomiędzy 24-25

W międzyczasie prowadzono prace w polu wschodnim, o czym świadczą zainstalowane maszyny parowe służące do odwadniania. Początkowo w 1865 roku, w szybie „Solger”, który był szybem wydobywczym, następnie w szybie „Wasser”, gdzie maszyna działała od 1869 roku. Niepowodzenie przy pracach pogłębiania szybów i duże koszty skłoniły rodzinę Donnersmarck do sprzedania reszty udziałów kopalni w 1868 roku Spadkobiercom Giesche. Zostały  również sprzedane udziały w kopalniach „Neu Scharley”, „Concordia” i „Urzula”[18]. Wspomniane wyżej kopalnie jak również inne z poza terenu Wielkiej Dąbrówki, (przedstawione w poniższej tabeli) w późniejszym czasie weszły w skład kopalni „Bleischarley”. Było to 12 kopalń: w tym 9 pirytu „Solfatara”, 1 rudy cynku: „Neu Euridice”,  i 2 kopalnie rudy cynku i  ołowiu: „Neu Scharley”, „Urzula”.

Tabela. Kopalnie wchodzące w skład „Bleischarley” spoza terenu Wielkiej Dąbrówki

 Źródło: AP Kat, ZGH Orzeł Biały w Brzezinach Śląskich 1865-1945, sygn. dopływ. 41, s. 4-10, Giesche Spółka Akcyjna Katowice, sygn. 2454, s. 1.

Ponowne pogłębianie szybów rozpoczęto w  polu zachodnim na poziomie 60 m. Natrafiono wtedy na złoża blendy, dla której w roku 1873 wybudowano dużą płuczkę. W latach 1870-75 zostały pogłębione następujące szyby: „Rowley”, „Kaiser”, „Prittwitz”, „Paul”, „Immergrün”, „Maximilian”, „Wasser”[19]. Pierwsze pięć szybów znajdowało się na polu zachodnim, ostatnie zaś na polu wschodnim, gdzie w latach 1878-80 prowadzono intensywne roboty górnicze. Urobek z  pola wschodniego wydobywany był szybami: „Maks”, „Solger” i „Schmidt” i transportowany do płuczki znajdującej się na terenie Wielkiej Dąbrówki. Część urobku przewożono na powierzchnię kolejką konną do płuczki przy szybie „Rowley”[20]. Z poniższej tabeli jednoznacznie wynika, że kopalnia  „Bleischarley” posiadała dużą ilość szybów, w sumie 38. W polu wschodnim znajdowało się 20 szybów, najgłębszy „Jubiläum” miał około 59 m głębokości. Natomiast na polu zachodnim było ich 18, z czego najgłębszy szyb „Rowley” liczył 94 m. Pole wschodnie posiadało szyby o mniejszej głębokości niż pole zachodnie. 

Kopalnia „Bleischarley” - pole wschodnie. Źródło: http://www.piekary.bandit-jack.com/diashow/kalke/

Tabela. Wykaz szybów kopalni „Bleischarley”

 Źródło: Utworzona na podstawie map znajdujących się w:  AP Kat, Komisja Planowania przy Radzie Ministrów Zespół Planowania Regionalnego z siedzibą w Katowicach, nr poz. 2202_21, Wyższy Urząd Górniczy Katowice, OBB III, poz. 2051_24, 2051_25, „Zeitschrift für das Berg-, Hutten- und Salinenwesen in dem Preussischen Starte”, Berlin 1894, s. 279-280. Uwaga szyby Rossberg i Wolfgang początkowo należały do kopalń  „Gute Concordia” i “Neue Euridice”

W 1880 roku osiągnięto szybem „Rowley” poziom 90 m, a w 1888 roku połączono wspomniane pole zachodnie ze wschodnim, w wyniku czego pompy z pola wschodniego zostały zatrzymane, natomiast odwadnianie odbywało się tylko w polu zachodnim. W tym samym roku wybudowano również większą płuczkę na blendę i galman. W 1903 roku Spadkobiercy Giesche zakupili większość udziałów kopalni „Samuelsglück”, która w 1907 roku zaprzestała wydobycia, natomiast płuczki tej kopalni otrzymywały materiał do przeróbki z kopalni „Bleischarley”. Zamontowano suchą sortownie blendy. W 1909 roku zaczęto drążyć szyb „Kraker”, który pogłębiono do poziomu 90 m, a na dole urządzono centralne odwadnianie. Wraz z wierceniem szybu rozpoczęto przy nim budowę wielkiej płuczki blendy, którą uruchomiono w 1911 roku, jednocześnie zamykając suchą sortownie blendy. W tym samym roku wprowadzono na dole kopalni lokomotywy benzolowe do transportu urobku. W 1913 roku wprowadzono młoty pneumatyczne do wiercenia otworów[21]. Na podstawie mapy górniczej, możemy stwierdzić, że kopalnia „Kramersglück” posiadała 2 szyby, „Hermann” o głębokości 106 m i „Vers”[22]. Kopalnia wskutek szybkiego wyczerpywania się złoża jak również trudnych warunków geologicznych, stała się nierentowna.

Kopalnia „Bleischarley” - pole wschodnie. Źródło: http://www.piekary.bandit-jack.com/diashow/kalke/

Nazewnictwo szybów górniczych

Na podstawie stosunków własnościowych jak i rozwoju kopalń, możemy wytłumaczyć część nazw szybów poszczególnych zakładów. Nazwa szybu „Triebs” pochodziła od Juliusa Triebsa, który od 1862 roku pełnił funkcje sztygara, później nadsztygara i administratora górniczego. Nazwa szybu „Kraker” pochodziła od nazwiska Alberta Eugena Krakera von Schwarzenfelda, urodzonego 16 maja 1836 roku, reprezentanta firmy Spadkobiercy Giesche w latach 1874. Nazwa szybu „Prittwitz” pochodziła od nazwiska Wilhelma Friedrich von Prittwiz Gaffron -  reprezentanta i zastępcy reprezentanta Spadkobierców Giesche w latach 1846-1892. Szyb „Sedan” nazwano z pewnością na cześć zwycięstwa pod Sedan w 1870 roku. W kopalni „Samuelsglück” nazwa szybu „Grosser” pochodziła najprawdopodobniej od pierwszego współwłaściciela kopalni Friedricha Wilhelma Grossera, kupca z Gliwic. Szyb „Kramer” od współwłaściciela Ernsta Kramera, mistrza ciesielskiego z Bytomia. Nazwa szybu „Hennig” pochodziła od nazwiska współwłaściciela kopalni Emila Adolpha Henniga, kupca z Gliwic, który w 1858 roku posiadał udziały w kopalni.[23] Nazwa szybu „Köhler” kopalni „Rosalie” pochodziła od nazwiska dyrektora górniczego Köhlera pracującego dla Schaffgotschów[24]. 

Wydobycie i zbyt rud

Z wielkiej ilość kopalń na terenie Wielkiej Dąbrówki zachowały się informacje o prowadzonym wydobyciu tylko siedmiu zakładów, z kilku są to tylko pojedyncze lata. Przyczyną może być fakt, że nie natrafiono na złoża rud w pozostałych kopalniach lub trudności związane z eksploatacją. W 1853 roku w kopalni „Friedrich Wilhelm” podczas prób wydobyto 161 funtów rudy ołowiu[25]. Oprócz  tego, dostarczono 6880 cetnarów[26] rudy o wartości przeszło 25 tys. talarów[27] dokładnie 25837[28].

W 1854 roku w kopalni „Rosalie” w pierwszym roku eksploatacji zakładu, wydobyto około 8000 cetnarów rudy cynku[29]. Pojedynczą informacje uzyskujemy również dla kopalni „Georg”. W 1868 roku wydobyto 3 cetnary rudy ołowiu[30]. Pełniejsze dane posiadamy dla kopalń „Bleischarley”, „Samuelsglück”, częściowo „Kramersglück” i „Rosalie z późniejszego okresu eksploatacji. 

Jak wynika z produkcji[31] zestawionej w poniższej tabeli, od drugiej połowy XIX wieku, to jest od 1860 roku, w kopalni „Samuelsglück” wydobyciu podlegała głównie ruda ołowiu, której ilość w latach od 1860-1864 wzrosła 30-krotnie i wynosiła 898 ton. W późniejszym okresie, tj. od 1867 roku rozpoczęto wydobycie galmanu. Pierwsza informacja dotycząca produkcji  rudy ołowiu w kopalni „Bleischarley” miała miejsce w 1864 roku. Kopalnia wydobyła  w tym czasie 706 ton rudy ołowiu, jej produkcja do 1874 roku systematycznie rosła wynosząc w tym roku 2187 ton. 

W początkowym okresie kopalnia „Bleischarley” wydobywała tylko rudę ołowiu, którą następnie sprzedawano państwowej hucie „Fryderyk” w Strzybnicy po cenie wydobycia. Kierując się względami ekonomicznymi, Spadkobiercy Giesche  zaprzestali sprzedawać rudę ołowiu i postanowili wybudować własną hutę ołowiu „Walther-Croneck”, co zostało poczynione w 1864 roku na terenie Małej Dąbrówki[32].

Kopalnia „Samuelsglück”, jak już wspomniano była pierwszą na Górnym Śląsku, w której natrafiono w 1868 roku na złoża blendy , której wydobycie systematycznie rosło do roku 1894. W 1871 roku w czasie głębienia szybu w kopalni „Bleischarley” na głębokości 60 m natrafiono na pokład blendy, który był częścią składową bogatych zasobów blendy pozwalających na natychmiastowe podjęcie ich eksploatacji. Spadkobiercy Gieschego zrozumieli konieczność przestawienia się na wytwarzanie cynku z blendy, ale było to przedsięwzięcie kosztowne. Blendę można było użyć w procesie destylacji cynku po uprzednim usunięciu z niej siarki. Produktami procesu prażenia była wyprażona blenda (tlenek cynku) oraz dwutlenek siarki. Ten ostatni był bardzo szkodliwy dla ludzi i środowiska, konieczne było jego uchwycenie i przerobienie na kwas siarkowy. W 1873 roku wybudowano przy kopalni „Bleischarley” dużą płuczkę blendy. W tym samym roku zapadła również decyzja o budowie prażalni, łącznie z fabryką kwasu siarkowego w zespole szopienickich hut cynku. Wybudowany zakład został otwarty w 1875 roku i  nazwano go hutą „Recke”[33].

Tabela. Produkcja w kopalniach „Bleischarley”, „Samuelsglück”, „Kramersglück” (w tonach)

Źródło: Dla kopalni „Bleischarley” „Zeitschrift für das Berg-, Hutten- und Salinenwesen in dem Preussischen Staate” 1864-1892, gdzie do 1878 roku produkcja była podana w cetnarach, która została przeliczona przeze mnie na tony, „Statistik der Oberschlesischen Berg- und Hüttenwerke für das Jahr" 1892-1913. Dla kopalni „Samuelsglück”, H. Voltz, Die Bergwerks –und Hüttenverwaltungen des Oberschlesischen Industriebezirks: ein historisch statistischer wegweiser den Theilnehmern am v. Allgemeinen Deutschen Bergmannstage, Kattowitz, 1892,s. 197-198 do roku 1891, „Statistik der Oberschlesischen Berg- und Hüttenwerke für das Jahr“ 1892-1907. Uwaga w „Samuelsglück” w 1907 roku produkcja podana jest tylko za 8 miesięcy  Dla kopalni „Kramersglück”, „Zeitschrift BHS, Statistik der Oberschlesischen Berg- und Hüttenwerke für das Jahr“ 1879-1887, „Statistik der Oberschlesischen Berg- und Hüttenwerke für das Jahr“ 1898-1902.

Według informacji zawartych w tabeli, w 1874 roku, zaczęto wydobywać blendę, która w tym czasie stała się dodatkowym, oprócz galmanu, źródłem cynku. Począwszy od roku 1874 w kopalni „Bleischarley”, obserwujemy równomierny wzrost produkcji galmanu i blendy. Taki stan rzeczy utrzymywał się aż do roku 1892.

Pierwsze wydobycie w kopalni „Kramersglück” miało miejsce w 1879 roku. W tym czasie został wydobyty galman w ilości 164 ton. W następnych latach produkcja szybko rosła, uzyskując w 1882 roku największe wydobycie 21341 ton galmanu, więcej niż w tym czasie wydobyła kopalnia „Samuelsglück”. W kolejnych latach produkcja  w „Kramersglück” zaczęła spadać,  uzyskując w 1887 roku tylko 115 ton galmanu i 306 ton blendy. W latach 1888-1897  brak jest jakichkolwiek informacji w „Zeitschrift für das Berg-, Hutten- und Salinenwesen in dem Preussischen Staate” i w „Statistik der Oberschlesischen Berg- und Hüttenwerke für das Jahr", dotyczących kopalni. Następne wydobycie odnotowano w 1898 roku, wyniosło ono 10257 ton blendy. Ostatnia informacja pochodzi z 1902 roku, kiedy wydobyto 2155 ton blendy i niewielkie ilości pozostałych rud. 

Na przełomie lat 1897-1899 kopalnia  „Samuelsglück”  dysponowała 21 maszynami parowymi, gdzie większość stanowiły maszyny wykorzystywane do odwadniania i płuczek. W ostatnim roku samodzielnego istnienia kopalni, to jest w 1907 roku, zostało osiągnięte maksimum przy wydobywaniu blendy. Jej ilość przewyższyła wydobycie galmanu, którego pokłady począwszy od roku 1899 zaczynały systematycznie maleć na rzecz blendy.  Mimo bogatszego wyposażenia kopalni w nowoczesny sprzęt, wzbogaciła się ona w latach 1904-1907 o 10 maszyn elektrycznych, stawała się ona coraz bardziej nierentowna. W tym czasie „Bleischarley” posiadała 22 maszyny parowe, gdzie 13 z nich były wykorzystywane dla płuczek, 5 do odwadniania i 4 dla celów wydobywczych. Według statystyk z 1892 roku równocześnie produkowano piryt i rudy żelaza, których produkcja była nieznaczna w porównaniu do galmanu i blendy. W tym samym roku, tj. 1892 produkcja galmanu wynosiła 60706 ton i 40119 ton blendy. W kolejnych latach, tj. do roku 1907 następował stopniowy wzrost produkcji rud. W roku 1907 nastąpił duży wzrost ilości maszyn w kopalni „Bleischarley” zarówno parowych jak       i elektrycznych, co przedstawia tabela 14. W porównaniu do roku 1906 kopalnia wzbogaciła się o 18 maszyn parowych i 11 elektrycznych. Fakt ten był spowodowany wchłonięciem kopalni  „Samuelsglück” przez „Bleischarley” w roku 1907. „Samuelsglück”  posiadała  w tym czasie 19 maszyn parowych i 10 elektrycznych. Mimo tego, iż nastąpiło połączenie obydwu kopalń, nie zauważamy w „Bleischarley” gwałtownego wzrostu produkcji rudy ołowiu w stosunku do roku 1912.