Nazwy miejscowe na terenie Piekar Śląskich

Zajmując się historią jakiegoś miasta, czy wsi nie sposób pominąć ewolucji i etymologii jego nazwy, gdyż jest to część składowa historii, która także ulegała zmianom. 

Miejscowości wchodzące w skład Piekar Śląskich na kartach dziejów nie zawsze miały identyczne brzmienie jak dzisiaj. Jest to spowodowane przez kilka czynników. Po pierwsze wymuszały to czasy, gdy język polski nie był jeszcze skodyfikowany, a autorzy łamali sobie pióra, by w miarę rzetelnie oddać nazwę wsi w języku łacińskim, czy niemieckim. Po drugie na przełomie setek lat miejscowości przechodziły szereg zawirowań politycznych, czy społecznych. Wreszcie po trzecie w celu odróżnienia podobnie brzmiących nazw, by uniknąć błędów w identyfikacji poszczególnych miejscowości. Kiedy w okolicy pojawiały się osady o podobnych nazwach (jak choćby w naszym przypadku nazwy Dąbrówka, Piekary, czy Bobrowniki) ówcześni próbowali poprzez przydomki, dokładnie zidentyfikować miejsce, o którym myślą. Przyjrzyjmy się, więc dokładniej jak ewoluowały nazwy miejscowe na terenie Piekar Śląskich. 

Brzozowice

Najstarsza znana mapa przedstawiająca Brzozowice z około 1750 r.

Pierwszy raz z z tą nazwą spotykamy się w 1277 roku w dokumencie Pawła z Przemankowa, gdzie występuje jako „Brezowi Jazd”. Jest więc to nazwa podwójna: pierwsza część to bardzo często spotykana w Polsce nazwa terenowa, wytworzona od słowa „Brzozowy”, oznaczające po prostu „miejscowość z brzozami”[1]. Jednocześnie w nazwie Brzozowice, uderza końcówka osobowa „ice”, którą poprawnie wyprowadza się od imienia. Inaczej byłyby określane po prostu „Brzozowo”, czy „Brzozów”. Wybitny historyk dziejów Śląska Ludwik Musioł twierdzi, że tak niepoprawnie zbudowana nazwa miejscowości jest częstym przypadkiem na ziemiach polskich[2].

Zagadkowym jednak pozostaje czym jest druga część nazwy, ów „Jazd”. Ludwik Musioł wyprowadza szczegółową argumentację, twierdząc, że Jazd być może jest skrótem od 33 pełniejszego wyrazu „Ujazd”, lub „Ojazd”, co było oznaczeniem terminu prawniczego, który był używany przy określaniu granic nadanego obszaru przez ich urzędowe „objeżdżanie”.

Natomiast wyprowadzeniu nazwy od „jazu”, czyli zapory na rzece przeczy końcówka „d”[3]. Zresztą, pisze dalej Ludwik Musioł, że nad Przemszą istnieje miejscowość o nazwie „Jast”, która wywodzi się ze średniowiecza, mimo że prawdziwy jaz na rzece istniał dopiero od XVIII wieku. W przypadku Brzozowic ten drugi człon nazwy występuje jedynie na dokumencie Pawła z Przemankowa i w późniejszym okresie zanika. Dlatego wydaje się, że nazwa „jazd” pochodzi jednak od słów takich jak „Ujazd”, choć w tej kwestii nie brakuje także głosów przeciwnych - utożsamiających ów zagadkowy „Jazd” z jazem[4].

Jednak, nie jest to jedyna nazwa Brzozowic jaka występuje w dokumencie z 1277 roku. W nim to czytamy: „…et BresowiJasd, quealiterRuperti villa nuncupatur”. Wynika z tego, że ów „BresowiJasd” był również nazywany „wsią Ruperta”. Był to zapewne zasadźca, który przybył z obszaru rzeszy niemieckiej w okresie gdy zakładano wsie na prawie niemieckim. Możemy zatem wnosić, że Brzozowice istniały już wcześniej, a przez owego Ruperta zostały lokowane na prawie niemieckim.

W związku z ludnością napływową z Niemiec, która licznie osiedliła się na okolicznych terenach (szczególnie w Bytomiu)w źródłach czasem występuje z niemiecka nazwa Ruppensdorf[5], wzięte od imienia zasadźcy wsi. Jednak już w XVII wieku krystalizuje się nazwa Brzozowice, używana powszechnie i w podobnym brzmieniu w dokumentach z XVII i XVIII wieku.

Dąbrówka Wielka

Najstarsza znana mapa przedstawiająca Dąbrówkę Wielką z około 1750 r.

Znaczenie trzonu nazwy Dąbrówka nie jest na tyle proste do wytłumaczenia jak powszechnie się uważa. Pierwsze skojarzenie, które przychodzi na myśl to: „zarośla dębowe[6], „las dębowy”[7], czy „mała dąbrowa”[8]. Jest to najbardziej pospolita etymologia nazwy. Czy jednak pierwotni mieszkańcy Dąbrówki tak samo ją rozumieli? Niekoniecznie, gdyż dawniej w języku słowiańskim słowo „dobr” oznaczało po prostu drzewo, a więc „dąbrówka” jest nazwą bardziej ogólną, oznaczającą las liściasty179[9]. Ta pozostałość wydaje się być uwidoczniona w nazwie lasu dębowego, którego dziś poprawna nazwa to: „dębina”. Używana dzisiaj także na las dębowy: Dąbrowa weszła do użycia o wiele później. Typowe nazwy wzięte od trzonu dąb, to takie jak na przykład: Dęblin czy Dębno.

Jeśli natomiast chodzi o przydomek osady, jest to kwestia bardziej skomplikowana. Przez wieki bowiem ulegał daleko idącym zmianom, poczynając od takich form jak Dąbrówka Klasztorna, przez Dąbrówkę Niemiecką, czy Dąbrówkę Miejską, aż na Dąbrówce Wielkiej kończąc[10].

Osoba zainteresowana dziejami swojego regionu z pewnością spotka się z wieloma hipotezami, które mają na celu wytłumaczyć przydomek Dąbrówki Wielkiej. Warto w tym miejscu się do nich odnieść . Zdecydowanie odrzucić należy argumentację Henryka Kuczoba, gdyż nie wydaje się być zasadne doszukiwać się źródeł przydomka „wielka” w okresie lokacji wsi na prawie niemieckim, dzięki czemu stała się nową, dużą. Pierwszy raz nazwa Dąbrówka

Wielka pojawia się dopiero w połowie XVII wieku, gdy lokacja wsi dokonała się najpóźniej w drugiej połowie XIII wieku. Idąc dalej, wydaje się być zbytnim uproszczeniem stwierdzenie, że rozróżnienia nazw już nie funkcjonujących, czyli Dąbrówki Niemieckiej (Wielka) od Dąbrówki Polskiej (Mała) w przeszłości także dopatrywać się można na odmienności prawa niemieckiego, który dokonał się po lokacji wsi, podczas gdy dzisiejsza Dąbrówka Mała miała pozostać na prawie polskim. Bardziej takiego rozróżnienia można doszukiwać się w stanie ludnościowym wsi, który mógł zasadniczo się zmienić po jej wyludnieniu w pierwszej połowie XVI wieku. Na miejsce nieużytków wprowadziliby się więc osadnicy niemieccy. Najbardziej prawdopodobnym jednak wyjaśnieniem takiego stanu rzeczy mogłyby być nie stosunki prawne, czy ludnościowe, a polityczne. Otóż pod koniec XVI wieku gdy spotykamy się z nazwą Dąbrówka Niemiecka, miejscowość ta znajdowała się w państwie Habsburgów, w odróżnieniu od Dąbrówki Małej, która zwana polską należała do Rzeczypospolitej co wydaje się być wystarczającym powodem dla miejscowej ludności , by właśnie w ten sposób odróżnić od siebie obydwie wsie. Przyjrzyjmy się jak ewoluowała nazwa Dąbrówki Wielkiej w XIII-XVIII stuleciu:

• Rok 1277 „Dubrovka”[11]
• Rok 1323 „Dambrowka”[12]
• Rok 1369 „Damberska i Dambercow”[13], „Damberka der monche”[14]
• Rok 1440 „Dambrowka”[15]
• Rok 1532 „Dombruff”[16]

Kamień

Najstarsza znana mapa przedstawiająca Kamień z około 1750 r.

Kamień jest nazwą tak samo zrozumiałą dla współczesnych jak i setki lat temu. Wzięta od ukształtowania terenu wydaje się, że na przestrzeni wieków nie ulegała większym zmianom. Pierwszy raz występuje w dokumencie z 1277, gdzie widnieje jako „Camen”, co byłoby zgodne z łacińską wymową „c”, które w tym przypadku wymawia się jako „k”. Rzadko występuje niemiecki zapis nazwy osady: „Steinersdorf”, który służył wyłącznie na potrzeby niemiecko-języcznej ludności zamieszkującej przede wszystkim miasto Bytom.

Nazwa Kamień często występuje na ziemiach słowiańskich, dodatkowo jak każda nazwa terenowa – utworzona najwcześniej[17]. Zasadniczo już w XVI wieku w dokumentach widnieje nazwa o identycznym co współczesny brzemieniu. Od nazwy miejscowości wziął imię ród Kamieńskich, których siedziba znajdowała się właśnie w Kamieniu. Nie jest to rzadki przypadek, gdyż podobnie od wsi Kozłowa Góra wziął nazwę ród Kozłowskich.

Kozłowa Góra

Najstarsza znana mapa przedstawiająca Kozłową Górę z roku około 1750.

Kozłowa Góra posiada nazwę wywodzącą się z dwóch różnych źródeł: sposobu utrzymania miejscowej ludności oraz jak przy znaczącej większości miejscowości w Piekarach Śląskich z warunków geograficznych. Ze źródeł które zachowały się do naszych czasów wiadomo, że żaden z członów nazwy miejscowości nie zmieniał się na przestrzeni dziejów, a ulegał jedynie drobnym korektom lub tłumaczeniom na inne języki. Tak na przykład gdy w łacińskich dokumentach spotyka się tłumaczenie – capri villa, czyli Kozia Wieś, lub Capriolles, czyli Kozie Górki, w polskim brzemieniu osada przechodziła od Koźlej Góry, przez Kozią Górę, czy jeszcze nie tak dawno Kozi Górę do dzisiejszego brzmienia powstałego w 1923 roku – Kozłowa Góra. Pierwsza część nazwy – Kozłowa, miejscowość „Gdzie przebywały dzikie kozy”[18], wzięta od zwierzęcia, które najwyraźniej utrwaliło się w świadomości mieszkańców samej Kozłowej Góry oraz okolicznych wiosek. Można przez to wnosić, że na terenie osady ludność szczególnie zajmowała się wypasem tych zwierząt na okolicznych wzgórzach na tyle długo i wcześnie, by nazwa ta mogła się utrwalić, gdyż spotyka się ją już od średniowiecza. Idąc dalej, z całą pewnością można stwierdzić, że druga część nazwy – Góra, wzięła się od ukształtowania terenu, jak czynił to już Józef Knosała[19]. Kozłowa Góra otoczona jest znacznymi jak na okoliczne warunki wzgórzami. Zresztą na terenie dzisiejszego miasta najwyższe naturalne wzniesienie znajduje się właśnie w Kozłowej Górze na Winnej Górze (349 m n.p.m.)[20].

Odół

Odół jest jedną z zagadek, nad którą pochylało się mnóstwo osób badających historię Piekar Śląskich. Powstało przez to bardzo dużo różnorodnych opinii i hipotez dotyczących miejscowości. Naszym staraniem będzie wszystkie je tutaj przytoczyć i wykazać nieścisłości, które – niestety – każda z tych teorii posiada. Jedną z pierwszych osób które zajmowały się tą zagadkową sprawą był Ludwik Musioł, który w książce o dziejach parafii w Kamieniu[21], przytacza pełne spektrum problemów badawczych jakie niesie ze sobą wyżej wymieniona sprawa. Otóż, w roku 1277 na dokumencie erekcyjnym parafii śśw. Piotra i Pawła w Kamieniu, wydanym przez biskupa krakowskiego Pawła z Przemankowa, występuje osada o nazwie „Odol”, która weszła w skład nowej parafii. Następną i ostatnią o niej informacją jest protokół wizytacyjny z 1657 komisji wysłanej z polecenia biskupa krakowskiego do opisania i sprawdzenia stanu parafii wchodzących w skład diecezji krakowskiej. Można w niej wyczytać, że „…in villis Kamień et Brzozowice alias Odol”[22]. I to w dwóch miejscach. Czyżby więc Odol był inną nazwą Brzozowic? W dokumencie erekcyjnym Pawła z Przemankowa z roku 1277 nie znajdujemy nic co wskazywałoby na podobny wniosek. Ludwik Musioł tłumaczy, że identyfikowanie w owej zapisce Odola z Brzozowicami nie musi być brane zbyt dosłownie, by jednoznacznie utożsamiać Brzozowice z Odolem. Twierdzi, że mogła to być miniaturowa osada leżąca czy to w pobliżu Brzozowic, czy też nawet po drugiej stronie rzeki, lub być jedną z części Brzozowic noszącą taką nazwę. Idąc tym ostatnim tropem można dojść do wniosku, że Brzozowice, jako osada prężniej się rozrastająca mogła w przeciągu wieków wchłonąć w świadomości ówczesnych małą wieś Odol. W dwóch poprzednich natomiast – że jak to często bywało w początkowych fazach osadnictwa średniowiecznego na terenach polskich – siedliska ludzkie powstawały bardzo często i równie często także upadały – były opuszczane przez mieszkańców, niszczone przez wojny, czy zarazy. Zresztą argumentacja Ludwika Musioła jest dość niekonsekwentna, gdyż w dalszej części swojej książki wprost utożsamia Odół z Dołkami[23].

Za tym przykładem idzie Henryk Kuczob w swej książce i utożsamia osadę „Odół” z „Dołkami”[24] wyszczególniając przedrostek „o”, które w przypadku O-dola miałoby być archaiczną formą Dołków, podobnie do słów „o-gród”, „o-pole” czy „o-stęp”. Problem powstanie w przypadku konfrontacji zapisków w protokole wizytacyjnym z 1657, gdyż Dołki nie leżą tak blisko Brzozowic, by ktokolwiek miał problem utożsamianiem obu wsi jako jednego organizmu, co wizytator w 1657 wybitnie uczynił, by wspomnieć jeszcze raz wzmiankę: „…in villis Kamień et Brzozowice alias Odol”. Czy mogłaby to być pomyłka piszącego ów protokół? Nie ma na to żadnych dowodów. Natomiast nazwa Dołki pojawia się pierwszy raz na dziejowych kartach dopiero w 1860 roku w niemieckim brzmieniu: „Dolken”[25] i w takiej wersji widnieje do dnia dzisiejszego.

Nie brakuje także opinii, utożsamiających Odol z Namiarkami[26], choć patrząc na wyżej przytoczoną argumentację i źródła, nie trzeba przywiązywać do tych głosów większej wagi, gdyż opierając się na zbyt małej ilości źródeł, pogłębiają jedynie chaos badawczy wokół tej tajemniczej nazwy.

Naszym zdaniem osada o nazwie Odol z taką ilością źródeł, które posiadamy nie jest możliwa do zlokalizowania. W żadnych innych źródłach nie występuje ani jedna wzmianka o Odolu, czy też jego mieszkańcach, które widocznie było zbyt małym osiedlem, by wybić się na samodzielność w źródłach, które dotrwały do naszych czasów. Próby lokalizacji takiej miejscowości mogą być jedynie uproszczeniami i domysłami.

Piekary

Najstarsza znana mapa przedstawiająca Piekary z roku około 1750.

Nazwa Piekary posiada inne źródła niż pozostałe wyżej przytoczone nazwy. Nie wywodzi się od szczegółu terenowego, a jest to nazwa służebna, określająca zawód – Piekarzy. W okolicy roi się od powstałych z tego samego źródła nazw: czy to Bobrowniki –od ludności zajmującej się połowem Bobrów na Brynicy – czy też Łagiewniki. Wszystkie te miejscowości zajmowały się specyficzną gałęzią gospodarki w celu zaspokojenia potrzeb mieszkańców pobliskiego miasta – Bytomia. Legendy, które zostały spisane przez S. Wallisa w początkach XX wieku zdają się potwierdzać tę tezę. Jedna z nich głosi, że w miejscu gdzie dzisiaj znajdują się Piekary, w X wieku osiedliło się dwoje ludzi. Byli to córka komesa Bogumiła oraz czeladnik garncarski Ziemomysł, którzy oboje uciekli z Opola w dziką puszczę zakładając swoją własną osadę. Jeden z mieszkańców, imieniem Bartłomiej, zwiedziwszy za młodu Rzym, Moguncję, Magdeburg, Pragę i Wrocław doskonale wyuczył się swojego zawodu piekarza i przybywszy do Piekar zatrzymał się tam. Wkrótce, dzięki jego zdolnościom, do osady zaczęli zjeżdżać się okoliczni mieszkańcy, którzy zostali zwiedzeni sławą Bartłomieja. Od tamtego czasu zaczęto nazywać osadę Piekarami.

Jest jeszcze inna, podająca, że książę Kazimierz, chcąc zobaczyć jak pracują górnicy, przyjechał w te tereny, gdzie niejaki górnik Janko zabrał księcia na tak długą przechadzkę po kopalni, że gdy tylko Kazimierz wyszedł i zobaczył, że na pobliskim wzgórzu pieczono chleb, zawołał: „Piekarze!”. Posilony książę na prośbę górników, których bardzo polubił, założył osadę o nazwie Piekary.

Są jednak inne głosy w sprawie nazwy Piekar. Konrad Żydek uważa, że wywodzi się ona od pieczar[27], idąc tropem średniowiecznego brzmienia Piekar, które na dokumentach widnieje jako: Pecare[28], Pecar. Miałoby to związek z licznymi pozostałościami po dawnym robotach górniczych (w XV wieku na terenie Piekar miało się ich znajdować około 300), które opuszczone mogły istotnie tworzyć dużą ilość pieczar, co zostało uwidocznione w źródłach. Natomiast z tą tezą p. Konrada Żydka polemizuje Stanisław Rospond, który wprost pisze, że doszukiwanie się nazwy Piekar od pieczar jest „zupełnie błędne i niepotrzebne”, gdyż „co innego pieczara, a co innego piekarz”[29]. Za tą opinią zdaje się przemawiać i fakt, że owe średniowieczne „Pecare” wymawia się z łaciny jako „Pekare”.

Szarlej

Najstarsza znana mapa przedstawiająca Szarlej z roku 1827.

Co prawda Szarlej jest osadą, która jest uchwytna w źródłach w okresie późniejszym niż średniowiecze, to jednak swoją nazwę zawdzięcza w głównej mierze tradycji wywodzącej się z tego okresu. Dlatego na łamach niniejszej pracy przedstawię etymologię i tej nazwy. Szarlej jest jednocześnie również imieniem legendarnego demona świata podziemnego wkopalniach srebra– analogicznie do Skarbnika, który jest jego odpowiednikiem w kopalniach węgla. Najbardziej konsekwentna i logiczna legenda o Szarleju pochodzi z 1612 roku z dzieła Walentego Rozdzieńskiego pt. „OfficinaFerraria”[30]. Mowa w niej o demonie, który początkowo współpracował z górnikami w bytomskich kopalniach srebra, jednak gdy ci spostrzegli prawdziwą jego naturę natychmiast przestali z nim współpracować[31]. Ten, rozzłoszczony zalał kopalnię wodą. W średniowieczu, gdy techniki odwadniające kopalnie stały na bardzo słabym poziomie bardzo często dochodziło do podtapiania, czy całkowitego zalewania wyrobisk.

Zabobonna ludzka natura szukała nadprzyrodzonego wyjaśnienia takich sytuacji. Legenda o Szarleju jest dość wiekowa i biorąc pod uwagę różnice jakie występują w najwcześniejszych spisanych relacjach dotyczących legendy, można wnosić, że jej geneza sięga XIV/XV wieku[32]. Najprawdopodobniej był to któryś z mistrzów górniczych, którego posądzono o czary. Jezioro, które powstało z jednej z tak zalanych kopalń srebra nazwano właśnie Szarlej. Zresztą to właśnie w tym jeziorze w 1363 bądź 1367 utopiono księży z Bytomia[33]. Osada znajdująca się w pobliżu przejęła szybko swą nazwę właśnie od owego jeziora[34].

Teza ta zostaje podtrzymana na dokumencie z roku 1923[35], gdzie sporządzający go szarlejscy urzędnicy napisali: „ Nazwę swą Szarlej nosi od jakiegoś tam szachmistrza   (specjalisty drążenia szybów) „Szarle””

Sama nazwa Szarlej pochodzi ze staro wysoko niemieckiej nazwy rośliny salviasclarea, czyli: „Scharlei”[36].

Brzeziny Śląskie

Najstarsza znana mapa przedstawiająca Brzeziny Śląskie z roku 1827.

Brzeziny Śląskie są dosyć młodym tworem na tle pozostałych gmin wchodzących obecnie w skład Piekar Śląskich. Wioska ta powstała jako kolonia Kamienia dopiero na początku XIX wieku, w miejscu, gdzie wcześniej znajdowała się tylko leśniczówka. Pierwotną nazwą tej osady była Brzezina, która związana była z brzozami, które musiały licznie występować na tym terenie. W roku 1882 władze pruskie utworzyły niesamodzielną gminę zniemczając jej nazwę na: Birkenhain (Brzozowy gaj).

W roku 1922, po objęciu władzy przez stronę polską powrócono do pierwotnej nazwy, zmieniając końcówkę z Brzezin-a na Brzezin-y.

Przymiotnik „Śląskie” zyskały 1 czerwca 1931 .